Is éénoog koning

[p. 140]

63 Apple (2)

Bij aankomst op Sheremetyevo Airport in Moskou op 9 februari 1987 was er het zoveelste incident. Mikhail Gorbachev propageerde al enige jaren ‘nieuw denken’, maar de douanebeambten van de ussr leefden nog in het verleden. Ik vroeg een douanier, of er misschien bagagekarretjes konden komen. Of ik er een zag. Nee, daar ging het juist om en dat hij wel een erg dom antwoord gaf. ‘Beseft u wel, dat u gearresteerd kan worden wegens beledigen van een ambtenaar in functie?’ was zijn reactie.

‘Now, you even prove my point,’ antwoordde ik. Hij liep naar de bagage-controleurs, smoesde wat en ja hoor, mijn koffer werd onderste boven gekeerd. Een aantal boeken werd ‘als antisovjet literatuur’ in beslag genomen. Er werd een formulier ingevuld.

‘U kunt doen wat u wilt, maar ik ga niet weg voor ik alles terug heb,’ en ik ging zitten. Na een poosje kwam de man terug. Ik kon alles meenemen en hij zei ook nog: ‘Have a nice stay.’

Tijdens een lunch met oud-ambassadeur Romanov zei hij van mening te zijn dat de oud-ambassadeurs in Washington en Ottawa, Dobrynin en Yakolev, de belangrijkste adviseurs van Gorbachev waren inzake de buitenlandse politiek. Dat leek me slecht nieuws. Hij stelde verder dat 99 procent van de hervormingen, die Gorby voorstelde, door de overgrote meerderheid van de mensen werden gesteund. ‘It are revolutionary changes, without doubt,’ zei Rom. ‘You know, Lenin already warned against the growth of a bureaucracy. It is terrible here. I once discussed this, when I was at the London embassy with Prime Minister Harold Macmillan. He felt the British bureaucracy was even worse. He was a very sincere man. He told me, all nuclear tests should be stopped. I spoke with him when the ambassador was abroad. One day, he called me and said, he felt Nikita Khrushchev should press Dwight Eisenhower on the subject of halting nuclear testing.’

Hij vertelde verder dat de Amerikaanse generaal David C. Jones onlangs op sovjettelevisie had gezegd dat wanneer men ontwapeningsgesprekken niet aan militairen zou overlaten maar aan burgeronderhandelaars deze het binnen de kortste keren eens zouden worden. ‘Actually prince Bernhard once said in 1977 or 1978 exactly the same thing to me.’ Hij herinnerde zich de toespraak van president Podgorny bij het officiële bezoek in 1973 van Beatrix en Claus. Podgorny nodigde tijdens dat diner koningin Juliana uit om een officiële reis naar de ussr te maken. De koningin had zelf dikwijls aan Rom en andere bezoekers de wens te kennen gegeven om Rusland te zien. ‘After dinner, the Dutch ambassador came to me. He wanted to know if he had understood this matter correctly. Was it an invitation? He asked, if he could send a cable about it.’ Maar ook die wens van de Oranjes zou door Max van der Stoel resoluut worden tegen gehouden.

[p. 141]

Hij adviseerde me de journalistiek te verlaten, omdat hij exact wist hoe ik vanuit Den Haag werd gesaboteerd. Ik moest mijn kaarten op Apple zetten. ‘In two years you could be their representative in Moscow, and remember, business is always an expanding affair. I would have an excellent assistant for you. He is 60 years old and recently retired. He would be your ideal second man.’ Ik gaf aan liever mijn kaarten op Zuid-Afrika te zetten, omdat mijn broers daar waren en Peter natuurlijk. ‘That is rubbish,’ reageerde de ambassadeur.

Hij had onze gezamenlijke vriend Dirk Keijer al in geen acht maanden meer gezien. Dirk, die zoveel aan Romanov had te danken, liet deze oude heer nu als een baksteen vallen. Ik begreep zoiets niet. Rom was ambassadeur in Nigeria geweest en had Keijer aan alle nodige contacten geholpen, waardoor hij in Lagos al jaren grote zaken deed. Walgelijk.

Mijn volgende stop om over de Apple business te spreken was Yevgeny Velikhov bij de USSR Academy of Sciences. Op zijn werktafel lag een boek getiteld Winning a nuclear war. ‘That is crazy,’ zei ik.

‘Well,’ antwoordde hij, ‘they would first have to build a very big hospital.’

‘The Pentagon would be ideal to turn into a casualty ward,’ gromde ik.

Velikhov vertelde dat Reagan en Gorbachev het onderwerp computers bij de top in Genève hadden aangeroerd, en de mogelijkheden hadden besproken om samen leercomputers naar India, Afrika en de rest van de wereld te exporteren. ‘There are three important fields,’ zei Velikhov, ‘learning, medicine and communications.’ Hij klonk zeer optimistisch over de samenwerking met Apple.

Zijn assistent, Yuri Komichuk, had mijn telegram uit Kaapstad over een visum voor Al Eisenstat ontvangen. Hij was al onderweg naar Moskou, samen met een specialist Rex Smith, die ook een visum had gekregen. Ik dacht: die Smith is een cia-man. Yuri vertelde me recht voor mijn raap dat een andere medewerker van Velikhov, Belaousov, alles in het werk had gesteld om een spaak in de wielen van het Apple-project te steken. De ramp van de voormalige ussr is geweest, dat lagere goden altijd dachten het beter te weten dan Kosygin, Gvishiani, Primakov, Arbatov, Velikhov en noem maar op. Zij hielpen dan weer om zeep te brengen wat zij niet begrepen en door grotere geesten tot stand was gebracht. Het was het zelfde verhaal als met Indonesië. Ik heb daar van nabij gezien, hoe lesser minds de pogingen tot nationbuilding van Bung Karno altijd weer ongedaan probeerden te maken, omdat zij de doelstellingen van de president niet begrepen, en erger, onvoldoende geïnformeerde hersenen hadden om hem te kunnen begrijpen. Daarom was het eenvoudig voor de cia om Suharto tot hoogverraad te verleiden en 32 jaar lang voor het Amerikaanse karretje in Zuidoost-Azië te spannen. Om

[p. 142]

dezelfde reden verpestte Carlo Spier wat Bouterse in New York had opgebouwd.

Omdat ik in mijn groene ski-jack vanmorgen mijn opwachting had gemaakt bij ambassadeur P. Buwalda, droeg ik het ook nog toen ik de ussr Academy of Sciences binnenstapte. De ogen van de militairen bij de ingang vielen bijna uit hun kassen en er werd meteen getelefoneerd. Bij het betreden van het hoofdgebouw was Belaousov al gealarmeerd, die onmiddellijk naar beneden kwam. Ik had mijn ski-jack al in de garderobe afgegeven, maar daar kon het niet blijven. Hij zei dat er geen sportkleding tussen de zwarte jassen van hoge sovjetgeleerden mocht hangen. Men zou mijn jack elders opbergen.

Yuri haalde me er om 18.00 uur af om Eisenstat op Sheremetyevo te gaan ophalen. De eerste, tegen wie we in de VIP room aanliepen was Daan Rosenberg Polak van de Nederlandse ambassade, die moeite deed om de Indonesische journalist Surjono vanuit zijn vluchtplaats Moskou naar Nederland te krijgen. Later gingen we begeleid door een stewardess en een politieman Eisenstat en Smith bij de deur van het Swiss Air-toestel opwachten. Al droeg een Apple-sweater en lurkte aan een pijp. Hij vertelde met vijf hooggeplaatste personen in Washington over ons project te hebben gesproken, inbegrepen twee kolonels van het Pentagon. Hij zei nu exact te weten waar Apple aan toe was, en wat hij wel of niet met Velikhov kon afspreken. We reden in een partij-limousine terug naar de stad. Velikhov nodigde Eisenstat en mij uit om te blijven voor het internationale forum dat hij had georganiseerd en maandag zou beginnen. Hij zou ons dan ook aan Mikhail Gorbachev voorstellen. Ik voelde hier echter niets voor. Al evenmin.

In het Intourist Hotel kregen we een privé-suite om met zijn vieren te kunnen dineren. We zaten twee uur aan tafel. Velikhov ontvouwde zijn ideeën over ‘software programs and linkups with satellites.’ Hij werkte op dit gebied al samen met de Carnegie Foundation. Er werd ook veel geluld over St. Moritz, skivakanties en de luxe van Zwitserse hotels, terwijl er veel wodka werd gezopen. Velikhov vertelde dat hij tijdens de top in Reykjavik tien uur lang tegenover de superhavik Richard Perle aan tafel te hebben gezeten. Ik brandde van nieuwsgierigheid om te weten wat zijn indruk van Perle was geweest, maar we waren op dat moment over leercomputers bezig om de minds van honderdduizenden kinderen in de ussr te helpen opvijzelen, dus dit was niet het geschikte moment. Ik zei nog: ‘Paul Nitze is not so bad,’ omdat ik hem redelijk goed had gekend, maar ook die poging bij dat onderwerp te blijven ging verloren. Rex Smith hield zich de hele avond op de vlakte en bracht niets van enig belang in, waardoor ik hem, met zijn vreemde ogen, nog meer links liet liggen.

Na afloop zei Al tegen mij: ‘I am an impatient man and not encouraged

[p. 143]

by what I heard tonight. I want to move fast.’ Tegen mij had Velikhov juist opgemerkt: ‘We will begin by small steps, but I think we can make excellent progress with Apple.’ In de lift bespraken we nog of we zouden blijven om Gorbachev te ontmoeten. Al zei: ‘Willem, you completely fuck up my life.’

‘Gorbachev or no Gorbachev, what matters is if we are going to do business. If the meeting brings results, we could stay for Gorbachev. If we don't conclude business, we depart and fuck Gorbachev,’ antwoordde ik.

De volgende vergadering begon op 11 februari 1987 om 11.00 uur in het gebouw van de ussr Academy of Sciences. Behalve Velikhov waren aanwezig: professor Victor Zachorov, deputy director of the Institute of Informatics; dr. Yuri Vishniakov, scientific secretary of the Department of Informatics; dr. ZnatolyIoffi, director personal computers; dr. Anatoly Kushnerenko, director School of Education en dr. Roy Gvisnakov, secretary of the ussr Academy of Sciences.

Eisenstat zei onder meer: ‘The application of software will be the easiest to work on first: systems software and hardware technology are more difficult.’ En tegen Velikhov: ‘You would have to come to Washington. We would have to have discussions there. Hardware computer cooperation will be difficult. Joint venturing in manufacturing technology will be the most difficult. It is not a big deal to put a computer together. Apple has special equipment to check their reliability, which is technology we will be allowed to share with you. You announced some time ago, that the ussr was to build a million computers between 1985 and 1990. Is that project still on?’ Velikhov bevestigde dit. Smith zat net als ik alleen maar aantekeningen te maken. Hij voor de cia. Ik voor mijn dagboek. Hij keek constant met een grijns van grote verwondering de tafel rond, maar hield verder gelukkig zijn mond. Net als ik. Intussen begon het ontzagwekkend te stinken in deze betrekkelijk kleine conferentiekamer, dus heb ik tot driemaal toe een raam opengezet. Ik voelde me sinds 1971 zeer thuis in de Sovjet-Unie.

Al zei bijzonder graag een fabriek voor computers in de ussr te willen neerzetten. ‘But we would have to know, where the products would go and we would have to make money on the project. The cost is not important. Apple has lots of money. I have 650 million dollars in the bank right now. If we do set up a factory here, the ussr would not gain the right to export the products we would manufacture here.’ Hij vroeg zich hardop af of alle obstakels wel weggewerkt konden worden. Lukte het, dan zou hij een appartement in Moskou huren en met Velikhov gaan skiën. Apple gaf in 1987 180 miljoen aan ‘research and development’ uit. ‘You people rely mainly on the military and the universities for pure research. So how can we conclude a deal? Is it through large profits? Is it through opening new markets? I am not willing to enter into a license agreement concerning Apple computers,

[p. 144]

unless it is linked to a substantial contract to buy hardware from us,’ aldus Eisenstat.

Velikhov: ‘We are interested in broad cooperation in different areas.’ Ik zag de enorme kloof tussen het brein van de gewiekste Amerikaanse zakenman en de Sovjet geleerde, die nooit eerder iemand als Eisenstat had ontmoet. Ik kende Al voldoende om te weten dat hij steeds zat te denken: ik zit mijn tijd hier te verdoen.

Na de lunch arriveerde er een dijk jonge computerdeskundigen, die de sovjetproducten voor ons gingen demonstreren. Eisenstat mompelde tegen mij: ‘They are reinventing the wheel here.’ Later tijdens het avondeten: ‘I don't understand, why an intelligent man as Velikhov could propose to me, to help to rebuild their computer, to assist in redesigning it with them and then think we would let them go ahead and produce the machine for themselves. Apart from the fact that the us Government would never let us do it. He should have known better. What would we get in the end out of such a deal? Nothing.’

‘May be you could negotiate a fee or a percentage?’ opperde ik.

‘Well, if we were to get two million dollars, this would mean nothing to us.’

Ik ging ook steeds meer afvragen, wat ik hier nou eigenlijk deed. Het was koud en zonnig weer buiten. Ik wilde gaan wandelen. Je zag hier met open ogen het verschil in modus operandi tussen advanced minds uit Californië en underdeveloped minds uit de ussr. De brutalen hadden de halve wereld bij dit soort gesprekken. Dit was niet my scene.

Vanmorgen had Al zich verslapen en kwam een uur te laat aan het ontbijt. Hij realiseerde zich niet dat ik een uur op hem had zitten wachten. Vervolgens ontdekte hij op een broekspijp van zijn zwarte kostuum een kalkvlek. Hij haastte zich weg om die eerst te verwijderen, mij vertellend dat zijn broek nieuw was en 1.200 dollar had gekost. Waarom zijn dit soort zakenlieden toch bijna altijd zulke geldproleten?

Ik vroeg hem toen hij terug was, waarom een Zweedse dame me bij de receptie had gevraagd, of ik wist waar de heer Eisenstat was. Hij antwoordde dat Apple Zweden ook in de ussr wilde beginnen. Toen doorzag ik het spelletje: ik bracht hem binnen op gepast niveau en anderen nemen het over. Ik dacht: Apple is me nog 12.000 dollar schuldig en goodbye!

Ik heb me nooit meer met de Apple-affaires bemoeid. Ik weet zelfs niet hoe het met die plannen in de voormalige ussr verder is afgelopen, want ik ben ook nooit meer naar Moskou teruggegaan.