Is éénoog koning

[p. 129]

61 Peter (3)

Op 11 november 1986 landde ik voor het eerst in Johannesburg. Het was net of ik in Kentucky of Alabama was neergestreken, maar hier haalden Peter en zijn partner Edwin van Wijk me af. Het was prettig ze samen zo harmonieus te zien. Edwin moest naar een repetitie van The Pirates of Penzance, waarin hij optrad. Peter en ik konden bijpraten in hun flat, heel ruim, met veel kamers, waarvan er een voor mij gereed was gemaakt. Hun woning lag op de bovenste verdieping van een flatgebouw in Hillbrow, tegen Parktown aan, met een schitterend uitzicht op het landschap van Transvaal.

Hij had een artikel bewaard over een film van Christine Chapman, waarin een ander licht op de situatie in het land werd geworpen, dan de gangbare opvatting in het buitenland, namelijk dat de hele zwarte bevolking achter het verboden anc zou staan. Zo wil bijvoorbeeld Chief Mangosuthu Buthelezi van de Zulu's een federale staat in het leven roepen - waar misschien iets voor te zeggen is in de context van dit land.

Ik was met Peter op 12 november 1986 in de Holiday Inn in Pretoria. Hij ging meteen naar het zwembad. Ik besef steeds meer dat ik volstrekt tegen apartheid was voordat ik in Zuid-Afrika arriveerde, maar nu ik in de praktijk zie wat er in dit land is gepresteerd, bekruipt me enige twijfel. In Congo mocht men in 1960 volgens het one man one vote-principe gaan stemmen. Patrice Lumumba, de eerste gekozen premier, werd meteen door de Belgen en de Amerikanen vermoord en 25 jaar later is het er nog steeds een onvoorstelbare bende. Het ene na het andere Afrikaanse land is in de tweede helft van deze eeuw onafhankelijk geworden. Vrijwel al die landen zijn na de eerste ‘vrije verkiezing’ tot militaire of Marxistische dictaturen verworden.

Hendrik Verwoerd stelde zich op het standpunt dat het waanzin was om aan 30 miljoen zwarte analfabeten te vragen aan vrije verkiezingen mee te doen. Een dergelijk voorstel was noch in het belang van de zwarte meerderheid noch in het belang van de blanke minderheid. Blanken moesten de dienst blijven uitmaken, omdat dit de enige manier was om voor alle bevolkingsgroepen een betere toekomst te bouwen. Verwoerd en zijn medestanders achtten een verkiezing op voet van gelijkwaardigheid van alle burgers in 1960 in strijd met de werkelijkheid en een teken van moreel onverantwoordelijke onverschilligheid tegenover de zwarte meerderheid. Het resultaat was dat, een kwart eeuw nadat de rest van Afrika in chaos door staatsgrepen en bloedbaden waar miljoenen bij om zijn gekomen ten onder ging, Zuid-Afrika de rust en tijd waren gegund om een eerste-wereld-economie op te bouwen. Bovendien kwam zo de welvaart van het land, vergeleken bij de rest van Afrika, zeker niet alleen en uitsluitend de blanken ten goede. Dat nam ik nu voor het eerst met eigen ogen waar.

[p. 130]

Pretoria in 1986 herinnerde aan steden als Memphis in Tennessee, of Birmingham in Alabama, Amerikaanse plaatsen waar de apartheid ook pas in de jaren 60 was aangevochten en was afgeschaft. Eigenlijk was Pretoria nog mooier. Maar wie herinnert zich niet beelden uit de jaren 60, waarbij zwarte Amerikaanse kinderen door militairen naar blanke scholen werden begeleid? De levensomstandigheden van de zwarten waren echter in Zuid-Afrika nog schrijnender dan die in de vs. Daar trokken 150 miljoen blanken de kar voor 30 miljoen zwarten. Hier trekken 3 miljoen blanken de kar voor 30 miljoen zwarten. Om precies te zijn: er waren toen in Zuid-Afrika 3.023.590 stemgerechtigde blanken, 1.540.540 kleurlingen en 594.818 Indiërs. Zij moesten de belastingen opbrengen, die de sociale voorzieningen bekostigden, die de zwarte meerderheid ten goede moesten komen.

Daar in het Holliday Inn veegde aan het ontbijt een blanke bezoeker een zwart personeelslid de mantel uit. Achter zijn rug werd hij uitgelachen. Natuurlijk is voor een dergelijk gedrag van deze blanke hotelgast en excuus, tenzij de beschaving onder blanke Zuid-Afrikanen helemaal had stilgestaan. Ik zat me toen vooral af te vragen hoe ik mijn indrukken in de show van Sonja Barend, waarin ik binnenkort te gast zou zijn, het beste zou kunnen verwoorden.

In Washington was inmiddels een gigantische rel uitgebroken over de geheime contacten van de regering Reagan met de machthebbers in Teheran. Er waren geheime wapenleveranties toegezegd in ruil voor de vrijlating van gijzelaars. Reagan had altijd van de daken geschreeuwd nooit met terroristen te zullen onderhandelen, maar nu liep het schandaal helemaal uit de hand, omdat minister Shultz de Arabische landen had verzekerd dat devsalles in het werk stelden, om te voorkomen dat Iran in het bezit van moderne wapens zou komen. De totale onbetrouwbaarheid van de regering Reagan was meer dan ooit in de schijnwerpers komen te staan.

Ik reed met Peter naar de kust van de Indische Oceaan, dwars door dit prachtige land. Dit was voor hem ook allemaal nieuw. Ik realiseerde me voortdurend met welk een gigantische overbagage en vooringenomenheid je hier arriveert na jaren van misinformatie over dit land. Ik wilde me maximaal inspannen om er achter te komen waarom de Afrikaners hebben gehandeld zoals zij deden, omdat ik weigerde klakkeloos aan te nemen dat zij de harteloze monsters waren, waar de buitenwereld hen voor aanzag.

We waren in Zululand. Disraëli, de voormalige Britse staatsman, schreef ooit dat de Zulu's opmerkelijke mensen waren: ‘They defeated our generals: converted our bishops and put an end to a great European dynasty.’ In 1838 waren Piet Retief en zijn voortrekkers, na het ondertekenen van een overeenkomst, plotseling door de Zulu's aangevallen en afgeslacht. Andries Pretorius zette een tegenoffensief in en slachtte bij de Ncome-rivier op 3.000

[p. 131]

Zulu's af. De rivier kreeg toen de naam van Bloed Rivier. Altijd besefte ik hoe belangrijk het is de geschiedenis te kennen van de landen, waarin je reist.

Peter vroeg onderweg: ‘Wat antwoord je straks, als Sonja vraagt wat je ziet als oplossing in Zuid-Afrika?’

‘Dan zal ik zeggen’ antwoordde ik, ‘dat er nog veel meer dialoog tussen zwart en blank nodig zal zijn om de morele en psychologische wonden, die de apartheid heeft veroorzaakt, te helen. Genezen betekent altijd, meer tijd uittrekken. Maar ik geef toe, ik zit bij Sonja voor dit soort uitspraken in de verkeerde Hilversumse zuil.’

‘Vergeet die zuil vooral nooit uit het oog, als je daar straks zit,’ waarschuwde hij.

Apartheid was inderdaad een onding en vormde de grootste scheur in de zich gestadig ontwikkelende politiek van die tijd. Toch hadden de diep gewortelde denkbeelden die er tussen rassen overal ter wereld bestaan ook mee te maken. Hier stond de boel vooral op scherp omdat een kleine blanke minderheid probeerde te overleven temidden van een oceaan van zwarten. Het was niet mogelijk om met een pennenstreek plotselinge broederschap tussen zwart en blank tot stand te brengen.

Op weg naar de Holiday Inn van Ermelo hadden we Patrick Ntshali, een zwarte infanterist die stond te liften, meegenomen. Nog nooit hadden blanken hem meegenomen. ‘They are too afraid,’ zei hij. We stopten ergens in een restaurant, en niemand van de aanwezige blanken nam er notitie van dat wij wat kwamen gebruiken in gezelschap van een zwarte soldaat. We hebben hem later naar zijn militaire basis nabij Mtubatuba gebracht, waar het wemelde van militairen. We zetten hem netjes voor de poort, wat een primeur scheen te zijn geweest. We wilden foto's nemen, maar ik had weer eens geen film in mijn camera. Peter zei later echter dat het hem toch had getroffen dat Patrick zich tegenover ons met, wat hij noemde ‘the traditional subordinate psyche of master-servant relationship’ had opgesteld.

‘Maar toch is een van de bespottelijkste situaties in de wereld dat de ussr bevrijdingsbewegingen als het anc voluit steunt, ook met wapens, terwijl het anc knokt voor vrijheden, die het Sovjetpubliek zelf worden onthouden.’

‘It illustrates the evil of it all, Willem,’ antwoordde hij.

Na een bezoek aan het Krugerpark en een trip naar Kaapstad om mijn oudste broer te ontmoeten was ik op 27 november terug in Pretoria. Mij was geadviseerd om Rinus Wijnbeek te ontmoeten, een Nederlander die rector van een Technikon in Noord Transvaal was en een prominente landgenoot in de Nederlandse gemeenschap in Zuid-Afrika. Rinus kwam in 1949 naar Zuid-Afrika. Ons contact was meteen prima. Al in het begin van het gesprek wilde hij meteen iets duidelijk maken: ‘Het blijft tussen ons en deze vier

[p. 132]

muren,’ zei hij. ‘De Nederlandse ambassade heeft me voor jou gewaarschuwd, en niet alleen mij, maar ook de Zuid-Afrikaanse autoriteiten.’ Ik dacht meteen: verdomme, nu ben ik voor het eerst in Zuid-Afrika en het gedonder begint al weer. Ik was woedend, maar liet het niet merken.

Het was zo alarmerend wat Rinus me vertelde, omdat ik aan het onderzoeken was of ik in de toekomst aan programma's voor de sabc zou kunnen meewerken. Toen ik Wijnbeek echter in de jaren 90 - hij was inmiddels gerepatrieerd - op liet roepen om in mijn zaak tegen de staat te getuigen, wat hij me in 1986 in Pretoria had gezegd, verklaarde hij, onder ede, zich er niets meer van te herinneren, en sprak het zelfs tegen.

Intussen schreef Michael Chester op 29 november 1986 in The Star, dat 74 procent van de urban blacks er de voorkeur aan gaven een einde te maken aan de apartheid door onderhandelingen en dat men alles moest doen om een bloedige revolutie te vermijden. Drie van de vier ondervraagden gaven de voorkeur aan een multiraciale regering, in plaats van een uitsluitend uit zwarten samengestelde overheid. Bracht de regering dit soort onderzoeken in circulatie om de publieke opinie in die richting te beïnvloeden, of waren dit authentieke uitslagen?

Begin december was ik terug in Nederland. Kees Driehuis kwam naar mijn huis om het komende televisiegesprek met Sonja voor te bereiden. Op 8 december 1986 was het zover. Peter was mee naar Nederland gekomen en ging mee naar de studio. Ik vond het jammer dat hij niet in beeld kwam. ‘Ik ging mee om jou in je komende gevecht te steunen, niet om in beeld te komen,’ zei hij. Wat er gebeurde is nauwelijks na te vertellen. Het verliep allemaal redelijk goed, tot Sonja een mij onbekende dame aan tafel nodigde. Niemand had gezegd, ook Driehuis niet, dat er nog iemand zou komen. De dame was Conny Braam, een activiste van de antiapartheidsbeweging. Zij was kennelijk Sonja's geheime wapen, want Sonja was zelf nooit in Zuid-Afrika geweest en kon weinig tegen mijn, soms ook positieve, indrukken inbrengen. Braam viel me op alle mogelijke manieren aan en verkondigde dat ik me kennelijk door zonnig Zuid-Afrika in de luren had laten leggen. Ze concludeerde dat ik dus iemand was, die opzettelijk de ogen sloot voor de donkere zijden van het land van de rassenscheidingen. Ze probeerde me neer te zetten als een soort imbeciel. Het hoogtepunt kwam, toen ze vertelde dat de antiapartheidsbeweging informatie uit Zuid-Afrika had ontvangen dat het regime in Pretoria bezig was een betonnen muur te bouwen rondom het township Soweto bij Johannesburg, om de zwarten nog meer van de blanken af te scheiden. Ik dacht meteen aan de vermeende 100 doden door Brunswijk in Suriname en aan de grove leugens van Arnold Burlage in De Telegraaf, zoals die van de 13 voetballers tussen de 16 en 20 jaar die Bouterse zou hebben la-

[p. 133]

ten doodschieten. Ik legde geduldig uit dat het absurd was om te veronderstellen dat er een muur rond Soweto werd gebouwd daar deze zwarte stad 20 vierkante kilometer groot was. ‘Wat wel in de kranten is gemeld,’ vervolgde ik ‘is, dat er op een bepaalde plaats zoveel mensen bij het oversteken werden doodgereden dat de zwarte burgemeester van Soweto, Nelson Botile, had besloten op die plaats aan beiden zijden van de snelweg een betonnen muur te bouwen.’

‘O ja Willem, je bedoelt dus net als op een zebrapad,’ probeerde Sonja de lachers op haar hand te krijgen. Conny Braam lachte me vierkant in mijn gezicht uit, en het vara-publiek floot me uit.

Er werd natuurlijk geen muur om Soweto gebouwd. Tot 1990, vroeg ik ieder jaar Sonja, al was het maar vanwege de integriteit van haar programma, om te corrigeren dat zij en Braam verkeerd waren ingelicht, en dat ik wel degelijk gelijk had gehad met te stellen dat het bericht misleidend en onwaar was. Dat deed mevrouw Barend natuurlijk niet. Marcel van Dam, de vara-baas antwoordde dat hij het onnodig vond de zaak recht te zetten. Vijftien jaar lang vroeg Sonja me om begrijpelijke redenen niet meer in haar programma. Toen ik in 2000 het proces tegen de staat won schreef Sonja me in een brief dat ik haar held was. Vlak voor haar aftreden als tv-presentatrice vroeg ze me nog een keer in haar uitzending. Ik heb er toen niets meer over gezegd, al was ik haar wijze van werken allerminst vergeten. Ik had inmiddels uitstekend geleerd om met meer dan een oog naar deze koningin van de buis te kijken.

De televisiecommentator van het Algemeen Dagblad, Hans van Reijsen, schreef op de Kunstpagina (13 december 1986).een commentaar op deze Sonja-uitzending: Willem Oltmans voorgoed (van de buis) weren. ‘Wie ook nog maar enigszins zijn verstand bij elkaar heeft, moet nu toch definitief een streep onder het hoofdstuk Oltmans zetten. De omroepen moeten hem voortaan mijden, hem uit de weg gaan, hem nooit meer als gesprekspartner uitnodigen. Doodzwijgen, alsof hij niet meer aanwezig is. Er zijn ongetwijfeld mensen te vinden, die beter, eerlijker en erudieter dan hij een mening over dingen van belang kunnen geven.’