Is éénoog koning

[p. 72]

50 Psychohistorie

Sigmund Freud verwachtte dat er een moment in de geschiedenis zou komen dat specifieke pathologische excessen van landen en volkeren door specialisten zouden worden bestudeerd en verklaard. The Institute of Psycho History in New York heeft in dit opzicht, vooral in de jaren 70 en 80, baanbrekend werk verricht, waarna dit initiatief - door gebrek aan financiën - voorlopig in de vergetelheid raakte. Met directeur Lloyd deMause en andere medewerkers heb ik jarenlang gesprekken gevoerd. Het hoofdstuk The Gulf War as Mental Disorder maakte in 1992 onderdeel uit van een unieke studie die verscheen onder de titel The Emotional Life of Nations. Wat zouden deze discipelen van Freud niet over de tweede oorlog tegen Irak door de zoon van de eerste Texaanse krijgsheer hebben geschreven?

Psychohistoricus deMause signaleerde een decennium geleden dat, na de val van het Sovjetimperium, Amerika in een diepe depressie terechtkwam. Na het wegvallen van de rode dreiging, raakten de Amerikanen, die een halve eeuw Koude Oorlog hadden gevoerd en immuun waren voor de mogelijkheid dat er ooit een langdurig tijdperk van vrede zou kunnen aanbreken, in de ban van twijfels en verwarring. Zij werden op zichzelf teruggeworpen. Was er een einde gekomen aan het succes van de Amerikaanse droom? Twee generaties Amerikanen groeiden op met de boodschap van een heilige missie geleid door het Witte Huis om de met hamer en sikkel getooide rode vlag boven het Kremlin neer te halen. Officieel heette het ter bevordering van de wereldvrede en het verspreiden van de vrijheid en democratie. Officieus werd uitstekend begrepen dat het Washington uitsluitend te doen was om een vaste greep te krijgen op de gigantische voorraden natuurlijke hulpbronnen van Rusland. De Amerikaanse economie zou alleen dan de sterkste in de wereld blijven wanneer het energiearme Amerika wegen en middelen zou weten te vinden om andere landen leeg te halen zonder dat er ‘energie imperialisme’ werd geroepen.

Devszijn niet toevallig ook in de 21ste eeuw het machtigste en op een oorlogsindustrie gefocuste land ter wereld. In Washington zetelt het opperbevel van de enige supermacht. In meer dan honderd landen zijn Amerikaanse militairen gevestigd. Soms gaat het om enkele waarnemers. Soms om geheime aantallen, zoals bij de narco-oorlog in Colombia, die veel weg heeft van Vietnam. Oorlog voeren is tot een tweede Amerikaanse natuur geworden. Psychohistorici meenden dat vader Bush na de val van de ussr in 1991 een aanval op Irak lanceerde om devsuit een diep dal van een collectieve depressie te helpen. De misrekening was dat een klinkende overwinning op Saddam, hem later dat jaar niet aan een tweede ambtsperiode heeft geholpen. De Bush-clan moest acht jaar wachten voor de macht over het Witte Huis heroverd kon worden.

[p. 73]

Amerikanen verwachten machogedrag van hun leider. Traditioneel hoort dit bij het verhaal van het Wilde Westen. us News & World Report publiceerde op 4 maart 2002 een dubbelnummer met als titel Fifteen Presidents Who Changed the World. Ondertitel: How they have fought America's enemies from the Barbary pirates to bin Laden. Tientallen pagina's heldendaden herinnerd aan de Heil Hitler-propaganda in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Duitsers hadden in de jaren 30 aanvankelijk ook niet door dat hun natie in misdadige handen was gevallen.

Als Haagse dissident ben ik van 1958 tot 1992 ingezetene van New York geweest. Ik weet hoe supernationalistisch en overdreven patriottisch Yankees kunnen denken en zich gedragen. Deze onvolwassen mentaliteit zit meegebakken in het Amerikaanse mindscape. Devsbestaan uit een samenraapsel van allochtone gelukzoekers uit de hele wereld. Daar is niets mis mee, alleen Amerikanen zijn zich meer dan anderen bewust dat ze een zeer jonge laatkomer zijn met weinig werkelijke geschiedenis of een authentieke eigen beschaving. Dus ze zijn money makers bij uitstek. Diep gewortelde minderwaardigheidsgevoelens worden demonstratief overgecompenseerd met stoer doen en onnodig machtsvertoon. Het is geen toeval dat devsin 2003 het meest tot de tanden toe gewapende land ter wereld zijn, zoals Nazi-Duitsland dat was in de jaren 30 en 40.

Nouveau riche-proleten als Bush, Cheney, Rumsfeld en Wolfowitz hebben de meeste dollars op zak en beschikken over de meeste lange afstandsbommenwerpers, vliegdekschepen en raketten, om liefst zwakkere staten mee te kunnen chanteren. Toch realiseren steeds meer mensen zich, ook zij die zelfs nog niet met een oog kijken, dat zij met ordinaire boeven hebben te maken. Nooit eerder werd zo massaal in zoveel landen tegen de onzinnige oorlog in Irak gedemonstreerd. En ook in de us en uk heeft een groeiend aantal kiezers eindelijk de ogen geopend voor het bedrogen en de misleiding door het Witte Huis en Downing Street 10.

De oudrijken in dit gevecht waren de 24 miljoen Irakezen, ook al zijn ze voorlopig ten prooi gevallen aan de hongerige petroleum baronnen uit Texas. In tegenstelling tot dit Texas telt Irak een cultuur en historie van vele duizenden jaren. Bovendien beschikt het land over een van de belangrijkste energievoorraden van het Nabije Oosten. Lloyd deMause had in 1992 meer dan gelijk, toen hij de eerste oorlog tegen Irak als een ‘shared emotional disorder’ neerzette. Zijn instituut stelde vast, dat ‘a nation's self-destructiveness, or depressions and unnecessary wars, have psychological causes. With the collapse of the Soviet Union, it was the lack of threatening foreign enemies that suddenly threw us, Americans, back upon our inner nerves and made us fearful of what we found. Even when Americans briefly felt stronger when we created a new enemy to engage with militarily in the Persian Gulf,

[p. 74]

the elation proved only temporary. Without a new enemy, we once more felt impotent and anxious about our future.’

De geschiedenis is doordrenkt met voorbeelden van dolgedraaide leiders en naties die Lebensraum zochten en oorlogen begonnen, niet alleen om er zelf beter van te worden, maar omdat, zoals Lord Chalfont het eens in een gesprek met hem samenvatte: ‘Je kunt niet altijd nieuwe wapens blijven maken zonder ze vroeg of laat te gebruiken.’ Dit was het enigma van de Nazi-oorlogsindustrie. Dat is het probleem met de usa als enige supermacht. Schaamteloos wordt er in het Pentagon op gewezen dat nieuwe wapensystemen, en technisch verder ontwikkelde geleide projectielen werden ingezet op doelen in Joegoslavië, Somalië, Afghanistan en Irak, om ze op toekomstig verbeterd gebruik uit te testen. De vernietiging van de Chinese ambassade in Belgrado was er een lichtend voorbeeld van; om niet te spreken van de blockbusters op Afghaanse trouwerijen. Dergelijke testvluchten worden door Amerikaanse piloten vergeleken met de eendenjacht in Kentucky. Voor hen die ooggetuige waren van het optreden van de ss roepen dergelijke berichten zeer pijnlijke herinneringen op.

In Decoding the Past¹⁷ stelde psychoanalyticus Peter Loewenberg, dat de geschiedenis opnieuw ontdekt moest worden. ‘The forces of passion and irrationality which are all about us, as well as in us, are so overwhelming in history, that only by the utmost stretching of all plausibility can they be denied.’ Evenals Lloyd deMause bepleitte Loewenberg, ‘Historians have always recognized the existence of the non-rational and irrational in history, but their categories of explanation have too often been limited to the utilitarian, materialistic, or intellectual rationality of motives. Now we have enlarged and refined concepts of explanation of human conduct to include the emotional and unconscious basis of thought and action... New knowledge of psycho-dynamics sensitizes the historical researcher to nuances of shifting relationships in the documentary material that he might not otherwise notice and respond to.’

Psychohistorie kijkt met een andere, meer fijner geslepen lens naar de geschiedenis. Als voorheen worden documenten, dagboeken, herinneringen, literaire en culturele artefacten, alles, wat met het verleden te maken heeft onder een vergrootglas gelegd. Maar de psychohistorie bestudeert ook de agressie, de seksualiteit, de passie, en de fantasie, en neemt dus het complete spectrum van gevoelens van de hoofdrolspelers mee in haar studie. Psychohistorici volgen Freud in de zin dat ze neurotische en normale processen naast elkaar leggen en vergelijken. Loewenberg zag historische gebeurtenissen als psychologische episodes.

Als slaapwandelaars raakten Nederlanders bij de Tweede Wereldoorlog

17 Peter Loewenberg, Decoding the Past, University of California Press, 1975.

[p. 75]

betrokken. Niemand dacht er aan dat Hitler geen reden nodig had om op de 10de mei 1940 bij het krieken van de dag zijn Messerschmidt-jagers en Stuka-duikbommenwerper in ons luchtruim op ons los te laten. Hij deed het gewoon. We werden bezet, zoals Irak onlangs door Bush en Blair werd ingenomen. Hitler was bezig dol te draaien ook al had de overgrote meerderheid van het Duitse volk dit nog niet door. Zoals een overgrote meerderheid van Britten en Amerikanen lang blind is gebleven voor wat Bush en Blair in hun schild voerden. Wanneer eenmaal de psychohistorici met hun nieuwste lenzen de Amerikaans-Britse verlakkerij van 2003 tot juiste proporties zullen hebben teruggebracht kan de uitkomst van het oordeel over beiden heren niet al te veraf liggen van conclusies die de rechters in Neurenberg trokken in 1945.

Ook Loewenberg pleitte er, als psychoanalyticus in Berkeley, Californië in de jaren 70 en 80 voor, parallel aan deMause en diens club in New York, dat historisch analyse vergezeld moet gaan van ‘social science models, humanistic sensability, psychodynamic theory and newly gained clinical insights. The categories of explanation have too often been limited to the utilitarian, materialistic, or intellectual rationality of motives. Now we have enlarged and refined concepts of explanation of human conduct to include the emotional and unconscious basis of historical thought of action.’ Deze psycho-historicus ging er een kwart eeuw geleden van uit dat Freud gelijk zou krijgen toen hij stelde, ‘that the main value of my synthesis lies in its linking together the neurotic and the normal processes.’

Howard Stein, professor van Medical Psychiatric Anthropology aan de University of Oklahoma publiceerde het artikel: Judaism and Group Fantasy of Martyrdom.¹⁸ Ook hij begon ermee te stellen: ‘One does not learn how to think (the scientific habitus) but what to think (the infantile authoritarian habitus)’. Ook hij presenteerde leerprocessen, hier dus met betrekking tot Judaïsme, als uitgesproken antifoon en gericht op het geven van juiste antwoorden. Stein benadrukte dat de geringste suggestie om tradities aan nieuwe realiteiten te toetsen door gelovigen wordt gezien als ketterij. ‘History is usually reflecting myths of the past, or a myth to which people passionately commit themselves. To challenge this adopted (brainwashed) myth is to challenge the person's identity.’ Om Steins visie te relateren aan de vaderlandse context: wanneer je een Oranjeklant in 2003 voorhoudt dat het sprookje van Oranje een pathologische afwijking is, reageert de Orangist alsof je hem op zijn pik hebt getrapt.

De psychohistorici in New York concludeerden dat het gevolg van zich identificeren met historische mythen en tradities neerkomt op de fantasie te laten prevaleren over de realiteit. Zij doopten onderzoek naar dit exoti-

18 Journal of Psychohistory, Fall 1978, Vol. 6 no. 2

[p. 76]

sche verschijnsel in het brein ‘group fantasy that generates cultural ethos which, in turn generate myth, which, in turn generates polity that sculpts reality to conform to fantasy and thereby confirms externally the fantasy of history.’ Stein vervolgde: ‘The myth “inherited” from the past sculpts its own future, assuring the continuity of history. Mythic history leads to nothing new. It produces only more of the same. To unmask history is to inquire into what mythic history signifies in those who believe in it as fact.’

In het hoofdstuk, The martyr people schrijft deze joodse Amerikaan: ‘I suggest that it is the specific nature of the Jewish conscience that has made Jews a persecuted and martyred people not merely at the hands of Christians, but long antedating the Judeo-Christian split - in fact tracing in Semitic history to the mythic covenant between Abraham and Isaac.’ Hij vervolgde: ‘Persecution is not simply a tragic consequence of being a Jew in a hostile world; rather it is built into the fabric of the Jewish convenant with history. Victimology of martyrdom is the dominant group-fantasy of the Jewish people, a fantasy in which ego-alien and ethos-alien cultural groups come to be delegated and assume the role of prosecutor. The chosen people are self-chosen to be the sacrificial people.

Each generation binds the next anew onto the ethnic altar on Mount Moriah. Outward changes Are deceptive, for the family constellation remains unchanged. Psychodynamically, the sacrifice of the first born, the burnt offerings of animals, the Sabattarian moral and intellectual stringency amount to the same thing. So long as the psychohistory is unaltered, Jewish history is doomed to repeat its past indefinitely.’ Psychiater Stein voegde er 25 jaar geleden in zijn analyse aan toe, ‘This recurrence of a historie pattern can be derived from a shared repetition compulsion rooted in the need for punishment.’

Ik vloog naar Oklahoma City en nam een gesprek van vele uren met professor Stein op band op. In 1979-1980 publiceerde ik op verzoek van hoofdredacteur Ron Abram interviews met prominente buitenlanders in het Algemeen Dagblad. Mijn gesprek met professor Stein deed dermate veel stof opwaaien en veroorzaakte zovele protesten dat het meteen mijn laatste bijdrage voor het ad zou zijn.