Is éénoog koning

[p. 24]

41 Desi (1)

Op 25 februari 1980 was de Surinaamse revolutie een voldongen feit. De Nederlandse militaire inlichtingendienst had in sergeant Desi Bouterse (35) een geschikte leider gezien om in Paramaribo orde op zaken te stellen. Hij had de koninklijke kaderschool in Weert doorgelopen en bij het 47ste pantserinfanterie bataljon in Steenwijk gediend. Daarna was hij naar Seedorf in de Bondsrepubliek gegaan om te dienen in navo-verband. Bovendien had de sergeant zich toegelegd op sport en had in Hooghalen een militaire sportopleiding gekregen.

Bij de onafhankelijkheid in 1975 verliet Suriname het moedernest. Bouterse was gevraagd thuis te komen om samen met de Nederlander Dick Staphorst de sport in Suriname op te zetten. De gefragmenteerde Surinaamse politiek bleef echter het land hopeloos verdelen. Suriname bevond zich al snel op een hellend vlak. De soevereiniteit was misschien toch te vroeg gekomen, wat een bij derdewereldlanden maar al te bekend fenomeen is. In 1960 begon de bevrijding van Afrika en werd uit het westen de one man one vote-verkiezingen ingevoerd. Met uitzondering van Zuid-Afrika, waar begin jaren zestig door Hendrik Verwoerd de apartheid was ingevoerd, kwamen in alle andere Afrikaanse landen, volgend op een eerste experiment met Westminster-democratie, marxistische of militaire dictaturen aan de macht. Pretoria stelde het invoeren van de one man one vote-democratie tot 1994 uit. Al te dikwijls wordt voorbij gegaan aan het feit dat het apartheidssysteem het mogelijk maakte dat Zuid-Afrika de enige staat op het zwarte continent zou worden met een infrastructuur en economie van een eerste wereld-mogendheid.

Bouterse en zijn groep revolutionaire sergeanten richtten zich in de eerste plaats op het beëindigen van de chaos. In 1980 was Bouterse dan ook voor de meeste Surinamers de redder van het vaderland. Twee jaar later, in de nacht van 8 op 9 december 1982, zou de schietpartij in Fort Zeelandia, waarbij 15 doden vielen, de situatie in Suriname tot de dag van vandaag hopeloos blijven vertroebelen.

Ik volgde destijds nauwelijks wat er in Paramaribo gebeurde, tot ik op televisie een gesprek zag van een twintigtal journalisten met Henk Herrenberg, de Surinaamse ambassadeur in Den Haag. Hij ontving hen op de ambassade. Ze waren er gasten. Toen echter Jaap van Meekren (avro), die naast Herrenberg zat, zich geroepen voelde om zo beledigende en beschuldigende vragen te stellen dat ik mij achter mijn televisietoestel gezeten, diep voor hem geneerde besloot ik contact met Herrenberg op te gaan nemen. Van Meekren scheen de ambassadeur persoonlijk verantwoordelijk te houden voor wat er in Fort Zeelandia was gebeurd. Ik sprak Herrenberg en diende

[p. 25]

een verzoek in om Desi Bouterse te kunnen gaan interviewen. De geschiedenis herhaalde zich: in 1956 was ik de enige Nederlandse journalist van de negen correspondenten in Rome, die een gesprek aanvroeg met Sukarno toen hij op bezoek was in Italië. Ik heb me vervolgens de daarop volgende tien jaar in Indonesië en Sukarno verdiept. In Nederland kletste iedereen maar raak over de man. Velen schreven over hem. Jan Blokker voelde zich in 1995 bevoegd een idioot toneelstuk over de eerste president van Indonesië te schrijven. Geen van deze kletsmajoors wist evenwel waar de klepel hing. Tussen 1956 en het beëindigen van het conflict over Nieuw Guinea in 1962 was ik de enige Nederlandse journalist die met kennis van zaken over Sukarno kon spreken. Die kennis en het uitdragen ervan leverde me levenslang een rode kaart van Den Haag op. De zonde die ik begaan had was mijn vak uitvoeren zoals het een serieuze journalist betaamt. Idem dito in 1982. Honderden journalisten schreven over Bouterse. Leeghoofden als Frans Weisglas wauwelden in het parlement over hem. Ik was echter de enige die vijf jaar vrij intensief met hem bezig is geweest.

Op 20 april 1983 arriveerde ik in Suriname voor een eerste serie gesprekken. Henk Herrenberg haalde me op vliegveld Zanderij af. Hij zei dat Wibo van de Linde van de tros dreigende telegrammen zond, want hij probeerde al enige tijd Paul Steenbergen naar Paramaribo te sturen voor een gesprek met bevelhebber Bouterse. Henk had geantwoord, dat Pauls' visum zou worden ingetrokken: ‘Want Oltmans is al in gesprek met hem.’

Eerst had ik urenlange conversaties met Harvey Naarendorp, oud-minister van Buitenlandse Zaken en naaste medewerker en chef de kabinet van Bouterse, over de achtergronden van de coup van 1980.

Zodoende won ik tijd. Bovendien sprak Harvey namens Bouterse. De Bevelhebber zou nadien de antwoorden op deze vragen over de voorliggende geschiedenis lezen en goedkeuren of amenderen. Op 25 april 1983 had ik voor het eerst een urenlang interview bij Bouterse thuis in de zitkamer van zijn bungalow bij Domburg. Zijn vrouw Ingrid schonk thee. Later verhuisden Desi en ik naar de slaapkamer, omdat de airconditioner het daar beter deed. Ver na middernacht werd ik teruggebracht naar Hotel Torarrica.

Eindelijk leerde ik de in Nederland zo verfoeide man kennen. Ik heb in mijn leven talloze vrienden in het leger gehad. Desi deed me vooral denken aan de militair Alwin Krolis, met wie ik in Amsterdam begin jaren 50 bevriend was. Later hoorde ik, in Paramaribo, dat hij uit verdriet over de vroegtijdige dood van zijn enige zoon was gestorven. Wat duidelijk werd was dat niet Bouterse maar Roy Horb de oorspronkelijke initiatiefnemer van de coup in 1980 was geweest. Desi bezat toen een kippenfokkerij tussen Zanderij en Paramaribo en hield zich met sport bezig. Horb kwam hem voortdurend bezoeken om hem over te halen aan de coup mee te doen. Desi vroeg toen de

[p. 26]

toenmalige Nederlandse bevelhebber, kolonel Henk Elstak, dat deze er goed aan zou doen ‘de zaak over te nemen.’ Deze antwoordde echter: ‘Een ieder kan dit doen, behalve Elstak.’ Een Nederlands kolonelsregime lag niet in de kaarten.

Geleidelijk aan liet Bouterse zich overtuigen en ging akkoord op de voorwaarde dat het een serieuze zaak zou worden. ‘Er diende consciëntieus te werk te worden gegaan,’ zei hij mij. ‘Er moesten wapens worden verzameld, bunkers worden opengebroken, kortom het vereiste een organisatie. Het is dus in de nacht van 24 op 25 februari 1980 uitstekend gelukt. Maar sinds 1980 kregen we met niet minder dan zes contra-revolutionaire bewegingen te maken. We hadden sterke aanwijzingen dat functionarissen van de Amerikaanse ambassade, van de cia en van de vakbond afl-cio bij een aantal van deze acties betrokken waren. We hebben toen ook twee Amerikaanse diplomaten, Richard la Roche en Edwin Donavan moeten uitwijzen. Zij organiseerden bepaalde ondermijnende activiteiten samen met de Surinaamse Moederbond. Ook moet ik tot mijn spijt zeggen dat bepaalde functionarissen van de Nederlandse regering zich aan dit soort activiteiten schuldig hebben gemaakt. We hebben ook een Nederlandse kolonel en een militaire attaché moeten laten terugroepen.’

Ik had de tweede dag na mijn aankomst al een uitvoerig gesprek met Oswaldo Cardenas Junguera, de Cubaanse ambassadeur in Paramaribo, gehad. Hij vond Desi: ‘Basically a gentleman with real political insight. His former partner in the revolution, Roy Horb, had mental problems.’ Ook van oud-minister Naarendorp had ik dergelijke geluiden opgevangen. In Desi's werkkamer stond echter nog altijd een portret van Horb. Hij sprak ook nog steeds met een duidelijk kameraadschappelijke affectie over de man die hem tot de revolutie had overgehaald. In dit vroege stadium begreep ik dat Horb een belangrijk stuk van de puzzel van wat er op 8 december 1982 gebeurd was.

Oud-president Chin A Sen was de huisarts van de familie Horb geweest. Ambassadeur Herrenberg had me daarover al ingelicht. ‘Horb gebruikte zijn militaire rang om naar hartelust soldaten te naaien,’ vertelde hij. Cardenas begon over Horbs biseksualiteit, waar ik niet op reageerde, omdat ik wist hoe primitief de Cubaanse regering over dit aspect van het leven dacht. Ik wist ook dat Horb bij een bezoek aan New York vijf militairen als lijfwachten had meegenomen. Zij vlogen elkaar letterlijk in de haren over wie de nacht bij de tweede man van de revolutie mocht doorbrengen.

Naarendorp vertelde dat Horb naar Washington was gegaan, terwijl de toenmalige premier van Grenada, Maurice Bishop, in Paramaribo een officieel bezoek aflegde. Horb belde Desi uit de vs op om hem te informeren, dat de cia hem tijdens dit bezoek had benaderd. ‘Ga je gang,’ had de Bevelhebber gezegd, ‘zoek uit wat ze willen.’ Oud-president Chin A Sen woonde

[p. 27]

destijds als dissident in Pittsburgh. Hij en ook Horb werden toen door de cia gepolst. Inlichtingendiensten werken bij voorkeur met gemakkelijk chantabele personen. Cardenas was er dan ook van overtuigd dat het van aanzienlijk belang was om Bouterse door te vragen over het geklier van de cia en de Amerikanen in Suriname. De Bevelhebber was echter bedachtzaam en terughoudend ten aanzien van wat hij over de vs zei. Bovendien kenden we elkaar te kort om confidenties te verwachten.

‘Het timmeren aan een natie,’ zei Bouterse in zijn slaapkamer in Domburg, ‘is een kwestie van jaren, van decennia, soms van eeuwen. Wat Den Haag moet leren is om niet meer met dat betweterige vingertje naar ons te kijken. We kennen de Haagse neiging om andere de wet voor te schrijven over hoe het moet. De periode van het ons betuttelen is echt voorbij. Die houding van Nederland is bovendien misplaatst, omdat hier duidelijk de behoefte bestaat de banden met uw land niet te verbreken.’ Hij gaf toe dat er mensen waren, die juist de betrekkingen met de voormalige kolonisator verbroken wilden zien, maar het klopte niet met de werkelijkheid, om van een sterke stroming in die richting te spreken. Hij zei dat de overgrote meerderheid van de Surinamers sterk voelde dat Nederland, maar ook de rest van de wereld, eindelijk hun verworven soevereiniteit dienden te respecteren.

Wat me verwonderde was, dat hij kennelijk oprecht zijn leiderschap als tijdelijk beschouwde. ‘Persoonlijk wil ik te zijner tijd de zaken overdragen. Mijn vrienden zijn er tegen wanneer ik dit in het openbaar zeg. Op dit moment hebben we een belangrijk stuk werk voor het land te verrichten. We zullen proberen dit zo goed mogelijk te doen. Daarna kunnen we deze taken aan anderen overdragen. Het zal u niet zijn ontgaan, hoeveel niet-militairen deel uit hebben gemaakt van Surinaamse kabinetten. Naarmate de mensen verantwoordelijkheden kunnen overnemen, zijn de militairen bereid stappen terug te doen.’ Hij vervolgde: ‘Het buitenland is wel erg snel met etiketten plakken. Ben ik naar Havana geweest, dan wordt gezegd: “hij zwenkt naar links.” Ben ik naar Carácas of Brasilia geweest, dan wordt gezegd: “Hij zwenkt naar rechts.” Er wordt niet begrepen, dat je zoekt naar een eigen model dat kan worden aangepast aan de Surinaamse situatie. Er zijn nu eenmaal verschillende vormen van democratie, van socialisme en zelfs van communisme. Waar ik zeker van ben, is dat het systeem, zoals we dit van Nederland hebben overgenomen hier niet werkt.’

Ik vertelde hem Sukarno in 1956 te hebben leren kennen, en die had exact dezelfde ervaringen, namelijk dat Indonesië niet met het uit Nederland geërfde politieke systeem, inbegrepen 40 politieke partijen, was te besturen. Sinds de onafhankelijkheid had Indonesië van 1945 tot 1957 vrijwel ieder jaar een ander kabinet gehad. Er viel met zoveel politieke stromingen in het vierde grootste land in de wereld niet te regeren. Sukarno's voorstel van ‘geleide democratie’ moest het aantal partijen terugbrengen tot vier.

[p. 28]

De gesprekken in 1983 met Desi Bouterse overtuigden mij dat het enige wat men over 8 december 1982 kon zeggen, was dat de Bevelhebber formeel verantwoordelijk was voor deze brute liquidatie van 15 politieke tegenstanders, maar wat er precies die nacht op Fort Zeelandia was gebeurd onduidelijk en onbeslist bleef. In 1984 publiceerde ik bij Jan Mets het boek Willem Oltmans in gesprek met Desi Bouterse, waarin ik hem verantwoordelijk hield voor de vijftien moorden. Hij was daar toen nijdig over, al heeft hij later kennelijk bij nader inzien dit standpunt overgenomen.

Voor mij stond in 1983 vast dat toen de executies begonnen de Bevelhebber elders was en Roy Horb de leiding had. Fred Derby, die ook gearresteerd was en zich beneden bevond, is mij in 1984 in Amsterdam, komen vertellen dat hij, nadat Bouterse op Fort Zeelandia was gearriveerd, bij hem geroepen werd. Bouterse was stomverbaasd Derby in een onderbroek te zien binnenkomen. ‘Ga je eerst aankleden,’ had hij gezegd. Vele jaren later heeft Derby andere lezingen van deze gebeurtenis gegeven. Ik zal over het urenlange gesprek met Derby in 1984 in mijn huis in Amsterdam Noord in mijn komende Memoires verslag doen. In de volgende gesprekken met Desi Bouterse, tussen 1983 en 1987, ben ik er overigens steeds meer van overtuigd geraakt dat de ramp van 8 december 1982 het resultaat van Amerikaanse inmenging is geweest.