In het land der blinden

[p. 193]

27 Agent Orange

Immanuel Kant waarschuwde in 1795 dat koningen zich beslist niet tot filosofen zouden ontpoppen, of filosofen tot koningen, ‘since the enjoyment of power inevitably corrupts the judgement of reason, and perverts its liberty’. Bij de overgave van Japan, Duitsland en Italië in 1945, namen we de overwinning in ons op met een short-term view, en we zagen alleen het effect van de opeenvolgende gebeurtenissen, zoals de zwaarste bombardementen uit de lucht ooit in de militaire geschiedenis. Een long-term view zou decennia op zich laten wachten.

In 2000 blikken we op de vorige eeuw aanzienlijk minder filosofisch terug. We hebben eindelijk een langetermijnvisie ontwikkeld op wat werkelijk gebeurde. Het einde van Hitler in de bunker in Berlijn werkte verblindend op de overwinningsroes. Maar om werkelijk te zien wat er gedurende de Tweede Wereldoorlog was gebeurd, stonden we in de jaren vijftig nog te dicht met onze neus op de emoties van het moment. Het panorama van de historie wint aan scherpte door de afstand van de tijd.

In 1941 vlogen het fascisme en het communisme elkaar in de haren. Roosevelt en Churchill hadden zich geen gunstiger verloop kunnen toewensen. Het Westen stelde zich prompt op als de derde hond die er met het been vandoor ging, en dat been was het winnen van de Tweede Wereldoorlog. Nadat Stalin op eigen houtje Hitler voldoende had verzwakt, bijvoorbeeld door stand te houden in Stalingrad, landden Eisenhower en Montgomery te elfder ure in Normandië om het Derde Rijk de genadeslag te komen toebrengen.

De Sovjet-Unie behoorde zonder twijfel tot de overwinnaars, ondanks het feit dat het terugtrekkende Duitse leger de tactiek van de verschroeide aarde had toegepast. Westerse landen leerden de lessen van Napoleon en Hitler: de moderne ussr was met militaire middelen onverslaanbaar. Het Kremlin op de knieën krijgen zou maar op één manier kans van slagen hebben: door de sovjetgigant te isoleren - vanuit het westen met een ijzeren gordijn en in het oosten met een bamboegordijn. Daarmee zou tevens het China van Mao Tse-tung in het gareel kunnen worden gehouden. De westerse strategie was simpelweg om het marxisme-leninisme in eigen vet gaar te laten worden; op die manier zou de uitkomst van de Koude Oorlog immers bij voorbaat vaststaan. De fascistische staten beloofden beterschap en lieten zich braaf bezetten door de geallieerden, met de vs aan kop.¹

In ruil daarvoor werden Japan, Duitsland en Italië - plus het door Hitler en Mussolini vernielde West-Europa - met gigantische financiële injecties

1 Japan heeft bijvoorbeeld jarenlang Amerikaanse atoombommen op zijn grondgebied gestationeerd gehad, zonder dat de Japanse regering dit wist of er toestemming voor had gegeven.

[p. 194]

weer op de been geholpen. De socialistische landen vielen niet alleen buiten programma's als de Marshallhulp, instituten als Cocom² in Parijs moesten erop toezien dat vooral de ussr niet zou kunnen meeprofiteren van westerse technische en wetenschappelijke vindingen die het marxisme-leninisme naar hogere vormen van welvaart voor iedereen zou kunnen voeren. Washington en zijn bondgenoten hadden maar één doel: wat militair nooit zou slagen diende via een blokkade en chantage te worden bereikt. Het sovjet-systeem moest en zou kopje onder.

Richard Nixon is de eerste Amerikaanse president geweest die nieuwe openingen zocht, zowel naar Moskou als naar Peking, ook al probeerde Henry Kissinger de zetten in de richting van Mao op eigen conto geschreven te krijgen. Er bestaat geen twijfel over dat ‘Tricky Dick’ de architect is geweest van verbeterde betrekkingen met de communistische wereld. Zijn initiatieven namen voor de invisible government dermate alarmerende vormen aan, dat besloten werd hem er in Watergate in te laten lopen en aan zijn presidentschap een einde te maken. Hier kom ik op psychiater Hutschnecker terug, die volgens mijn waarneming een vinger in de Nixon-pap heeft gehad. Hij komt in Nixons memoires overigens niet voor.³ Voor de geschiedenis heeft Hutschnecker in Nixons leven gewoon niet bestaan, maar hij was er wel degelijk. En Nixon hechtte uitzonderlijk veel waarde aan adviezen van deze Oostenrijker van geboorte, die in 1925 in Berlijn afstudeerde om zich vervolgens in de vs te vestigen.⁴

Op 1 november 1918, toen bekend werd dat de keizers van Duitsland en Oostenrijk waren gevlucht, bevond Arnold zich nog in het Oostenrijkse leger in Oekraïne. De Russen namen de Oostenrijkse militairen gevangen en besloten hen te executeren. Hutschnecker en diens kameraden stonden opgesteld voor het vuurpeloton toen een ordonnans arriveerde op een motorfiets, met de opdracht de gevangenen aan hun lot over te laten. De Russen dienden zich onmiddellijk terug te trekken. Na de Tweede Wereldoorlog reisde dr. Hutschnecker vanuit New York naar Moskou om poolshoogte te nemen. Zijn belangstelling voor de wereldpolitiek greep terug op zijn ervaringen uit de Eerste Wereldoorlog. De psychiater kwam tot de vaste overtuiging dat de regering in Washington een misdadig beleid voerde door de Sovjet-Unie aan alle kanten te omringen met militaire bases en geheime arsenalen tot de nok gevuld met H-bommen. Bovendien werd de navo opgericht, enkele jaren later gevolgd door het militaire bondgenootschap van de socialistische landen onder het Verdrag van Warschau.

2 Coordinating Committee on Export Controle.

3 Als politicus kon hij immers niet toegeven bij een psychiater te zijn geweest.

4 Of dr. Hutschnecker joods was weet ik tot op vandaag niet, omdat ik het hem nooit heb gevraagd en het voor mij irrelevant is.

[p. 195]

Nadat ik dr. Hutschnecker in de jaren zeventig leerde kennen en met hem bevriend raakte, zat hij op de lijn van senator J. William Fulbright en was hij fel gekant tegen de arrogantie van de Amerikaanse macht. Uit onze gesprekken heb ik regelmatig passages in mijn dagboeken opgetekend, en ze inhoudelijk steeds beschouwd als vertrouwelijk, zoals ze ook waren bedoeld. Hij zag de oorlog in Vietnam als een poging van het communisme om door het bamboegordijn uit te breken in de richting van Saigon. Dat is exact wat hij in zijn vertrouwelijke gesprekken met Nixon voortdurend naar voren bracht: dat er in Washington gewerkt diende te worden om het claustrofobische effect van de geallieerde omsingeling van China en de ussr te helpen verwijderen, opdat bloedige botsingen als in Korea en Vietnam voortaan voorkomen zouden worden.

In 1948 maakte ik op Yale voor het eerst kennis met hoe Amerikaanse geesten werkten. Amerikanen lossen problemen rigoureus en praktisch op. Na het verlies van tienduizenden Amerikaanse soldaten bij de slag om Okinawa, kwam Harry Truman⁵ - eens boekhouder en later eigenaar van een zaakje in herenmodeartikelen in Independence, Missouri - tot de onvermijdelijke conclusie dat de bezetting van Japan met conventionele militaire middelen een bloedbad zonder weerga onder eigen soldaten zou teweegbrengen. Er diende naar andere en vluggere methoden te worden gezocht om de oorlog in Azië te beëindigen. Hitlers atoombomingenieurs, zoals Werner von Braun, bevonden zich reeds in de vs. De bommen op Hiroshima en Nagasaki zouden de shocktherapie toedienen die het land van de rijzende zon tot de realiteiten van 1945 zou terugleiden, en de gi's zouden ongeschonden naar huis kunnen.

In Vietnam gebeurde iets dergelijks. Sinds mensenheugenis is in het Westen naar de volkeren van Azië, Afrika en Latijs-Amerika gekeken als ‘inboorlingen’. Aan het begin van de vorige eeuw schreef de Britse onderkoning in Egypte over de nazaten der piramidebouwers als underlings. Amerikanen noemden zwarten in eigen land na 1945 nog altijd niggers, zoals Aziaten spleetogen of gooks werden genoemd. Of er dus een paar meer of minder van deze Untermenschen om zeep werd geholpen, daar lag men in Washington in de jaren zestig en zeventig niet bepaald wakker van.

Een jungleoorlog in de oerwouden van Azië was een nieuwe ervaring voor Amerikaanse militairen. Voor de Vietcong was hun geboortegrond het ideale gevechtsterrein om de yankees op hun bek te slaan. De opvolgers van Harry Truman piekerden dus over een snelle oplossing, waarop een of andere idioot op de lumineuze gedachte kwam om de natuurlijke camouflage van de Vietcong-guerrilla's te verwijderen met chemische, dodelijke midde-

5 Truman was per ongeluk staatshoofd geworden na de dood van Roosevelt, zoals Johnson dat werd na de dood van J.F.K.

[p. 196]

len. Tussen 1961 en 1971 werd niet minder dan 75 miljoen liter gif boven Vietnam verspreid. De officiële lezing was dat er geen andere effectieve manier was om de bomen en struiken hun jasje te laten uittrekken.

Dertig jaar na deze unieke primeur van chemische oorlogvoering - waarbij deze verachtelijke methode om tegenstanders uit te schakelen door de vs nieuw leven werd ingeblazen - schreef Rajiv Chandrasekaran in de Washington Post dat de bodem, het grondwater en menselijke weefsels in Vietnam nog steeds sporen vertoonden van ‘major concentrations of dioxin, a highly carinogenic component of Agent Orange, considered one of the world's most toxic substances’.⁶ Canadese onderzoekers constateerden dat, vele jaren nadat de Amerikanen uit Zuidoost-Azië waren gegooid, vele baby's werden geboren met te hoge hoeveelheden dioxine in hun lichaampjes.

Washington heeft over de jaren bij hoog en laag beweerd dat Agent Orange nooit tegen de bevolking zou zijn ingezet. Er moet toch een steekje los zijn aan wie deze doorzichtige Amerikaanse leugens voor zoete koek aanneemt. Er kan geen twijfel over bestaan dat de wetenschappers die de leiding hadden bij het opzetten van chemische oorlogvoering in Azië, zich meer dan bewust zijn geweest van de effecten van hun ontbladeringsmiddel op mensen in dat gebied. De Amerikanen ruïneerden miljoenen Aziatische menselijke immuunsystemen, brachten kanker bij boeren en buitenlui in Vietnamese kampongs waar men nooit eerder van een dergelijke dodelijke ziekte had gehoord. Agent Orange bracht tienduizenden mismaakte en voor het leven invalide mensen ter wereld, waarvan televisiebeelden dertig jaar later kippenvel bezorgen. Joden schreeuwen moord en brand over compensatieregelingen voor de holocaust. Waar hebben Aziatische slachtoffers van Amerikaanse oorlogsmisdaden dan recht op? Presidentskandidaat John McCain, Republikein, weet dertig jaar later bij een bezoek aan Hanoi niets intelligenters te debiteren dan dat de verkeerde partij de oorlog in Vietnam indertijd won.

Ik woonde de dagen en jaren dat Agent Orange in Azië werd ingezet in New York, en op een of andere manier was ook mijn brein immuun voor het misdadige aspect van de inzet van chemische ontbladeringsmiddelen boven Vietnam. Uiteraard kende het brede publiek in de jaren zestig niet de afschuwelijke gevolgen die Agent Orange voor mensen zou hebben. Er werd niet al te veel over gesproken. Men ging ervan uit dat oorlogsmisdaden niet door Amerikanen, maar alleen door vijanden van de vs zouden worden begaan. Ik verwijt mezelf in 2000 ernstig dat ik, ook bij mijn lezingen in de vs die jaren, wel krachtig gefulmineerd heb tegen de oorlog in Azië, maar het criminele aspect van het gebruik van chemische ontbladeringsmiddelen te weinig onderstreept heb.

6 Rajiv Chandrasekaran in The Washington Post, 20 april 2000.

[p. 197]

Het is een schrale troost om te constateren dat David Wise en Thomas Ross in The Invisible Government evenmin gewag maakten van chemische oorlogvoering. Hun boek verscheen in 1964. Ook kolonel Prouty, die in 1974 The Secret Team publiceerde, wijdde niet één letter aan Agent Orange. Intussen voltrok zich een onvoorstelbare ramp waar in 2000 naar schatting nog 100.000 Vietnamese kinderen de gevolgen van ondervinden.

In de jaren tachtig zette ik mijn blindheid voor wat in Azië was gebeurd onverminderd voort. Ik kende al enige jaren de Amerikaanse wapenonderhandelaar Paul Nitze. Een van zijn naaste medewerkers, admiraal Elmo R. Zumwalt, liep ik tegen het lijf op een Atlantische Conferentie in Parijs. Hij was me al eerder opgevallen als een clean-cut Amerikaanse marineofficier, die door Nixon tot bevelhebber van de zeestrijdkrachten werd benoemd. Ik vertelde hem dat ik in Moskou met Georgi Arbatov van het usa Instituut werkte aan een boek over de buitenlandse sovjetpolitiek, en adviseerde hem zelf naar Moskou te gaan. Ik wist dat hij in 1945 met een Russische prinses was getrouwd, in Shanghai of all places. Zij heette Mouza Coutelais-du-Roche. Hij zei dan ook niet te verwachten dat hem en zijn vrouw een visum zou worden verstrekt. Ik maakte duidelijk dat ik, ondanks een familieband met de Russische graven Poslavsky te hebben, al jaren in Moskou werkte, en stelde voor Arbatovs hulp in te roepen. Een aantal jaren ben ik met dit plan bezig geweest, waardoor de admiraal en ik elkaar uitstekend leerden kennen en tutoyeerden.⁷

Admiraal Zumwalt was in de jaren zestig, voor Nixon hem terughaalde, in Vietnam gestationeerd. Zijn zoon, luitenant Elmo Zumwalt iii, deed dienst op Zuid-Vietnamese rivieren, op snelboten van het type pcf-35. Het was juist deze admiraal geweest die begon met Agent Orange langs de oevers van de rivieren uit te strooien, opdat de Vietcong zich niet verborgen zou kunnen houden en op onder andere het vaartuig van zijn zoon kon schieten. De Vietcong begon zich overigens al in een vroeg stadium in te graven en ondergrondse tunnelnetwerken aan te leggen, ook om Agent Orange te ontlopen.

In 1976 publiceerde Admiraal Zumwalt zijn memoires, On Watch. Agent Orange of chemische oorlogvoering in Vietnam werd er niet in behandeld. Wat me allereerst opviel waren Zumwalts respectvolle herinneringen aan de sovjetvloot en de toenmalige admiraal Gorshkov, bevelhebber van de zeestrijdkrachten. Een tweede aspect dat me bijbleef was Zumwalts vrijmoedige beschrijving van Henry Kissinger als ongelikte beer; in de klasse Joseph Luns, maar met enkele graden meer macht en invloed.

7 De correspondentie met admiraal Zumwalt (en Paul Nitze) is in mijn dagboek bewaard gebleven. Arbatov en Zumwalt hadden herhaaldelijk contact, maar in die jaren heeft de admiraal Moskou niet bezocht.

[p. 198]

De admiraal beschrijft hoe Kissinger hem had gevraagd om, voor hij met Nixon in de Oval Office zou spreken, zijn bureau binnen te stappen. ‘Kissinger and I shook hands. I sat down. After two or three minutes of discussion a phone rang. He talked for about fifteen minutes with great fluency and charm, evidently to an inquiring journalist. He hung up. He said he had enjoyed talking to me and I left.’⁸ Behalve een proleet is Henry Kissinger een oorlogsmisdadiger met een Nobelprijs in de klasse Slobodan Milosevic. Alleen heeft de Joegoslavische leider slechts een fractie van het aantal doden op zijn naam van die van Kissinger.

Bud - zo werd admiraal Zumwalt genoemd door zijn vrienden - en ik hebben deze en andere onderwerpen meer dan eens besproken. Ook onderwerpen als Indonesië, Congo of Chili kwamen ter sprake. De cia-verrader Sese Seko Mobutu was op officieel bezoek in Washington. Hij had Nixon om hetzelfde type patrouilleboten gevraagd als waar in Vietnam van gebruik werd gemaakt. Dus Nixon vroeg Zumwalt in Blair House de wensen van Mobutu in ontvangst te nemen. Kissinger had om 15.00 uur die dag een A-viertje hierover van de admiraal nodig om Nixon op zijn wenken te kunnen bedienen. De admiraal voldeed aan het verzoek van het Witte Huis, maar hield er veel gelazer aan over. En hier ving ik weer een glimp op van hoe de zichtbare en onzichtbare regeringen door elkaar heen opereren en maar al te dikwijls in elkaars vaarwater terechtkomen in Washington.

Minister Melvin Laird van Defensie liet Zumwalt weten dat hij voortaan gekend wenste te worden in toezeggingen van de marine aan het Witte Huis. Er werd namelijk buiten Laird om besloten dat tweehonderd Congolese matrozen een opleiding zouden krijgen om de te leveren snelboten te leren bedienen. Vervolgens liep de admiraal bij een ontvangst tegen Kissinger op, en deelde mee dat de veiligheidsadviseur van de president voortaan zijn verzoeken via minister Laird moest indienen. ‘Geen kwestie van,’ aldus Henry, ‘when the president needs information, it's channelled through me, I take responsability for it.’ Openlijk noteerde de admiraal in zijn memoires hoe incident na incident zijn houding tegenover Kissinger permanent wijzigde.

Op 19 februari 1971 bracht Zumwalt als vertegenwoordiger van de Joint Chiefs of Staff een beleefdheidsbezoek aan president Salvador Allende van Chili. De democratische verkiezing van de marxist Allende was eind 1970 een feit. Henry liet onmiddellijk een studie maken over hoe het machtsevenwicht in Latijns-Amerika zich zou wijzigen indien de sovjets en admiraal Gorskov marinebases in Chili zouden aanleggen. Zumwalt zou vijftien minuten worden ontvangen in het zomerpaleis in Valparaiso. Het gesprek liep uit tot zeventig minuten, en alhoewel de admiraal de nieuwe linkse presi-

8 On Watch, Quadrangle Press, 1976, p. 46.

[p. 199]

dent van Chili vol achterdocht en antigevoelens tegemoet trad, schreef hij: ‘I found Allende one of the most fascinating men I have ever met.’⁹ Ook Allende had kennelijk in Zumwalt een man met een open geest ontdekt, want hij stelde voor dat het Amerikaanse vliegdekschip (op dat moment op bezoek in Brazilië) eveneens Chili zou aandoen.

Henry Kissinger was des duivels. Minister Laird, admiraal Thomas Moorer en Dave Packard (onderminister van Defensie) waren het volkomen met Zumwalt eens om de Enterprise op bezoek naar Chili te zenden. President Allende zond op 25 februari 1971 een formele uitnodiging naar Washington. Maar het Ministerie van Buitenlandse Zaken en de cia, waren mordicus tegen en, zo schreef Zumwalt, Kissinger was hierover ‘in a black rage’. Zumwalt verdiepte zich meer dan voorheen in ‘Kissinger's bizarre personality’ en concludeerde: ‘Henry was altogether capable of flying into a fury for no reason, as indeed his principal also was.’¹⁰ De admiraal ontdekte naderhand dat Nixon en Kissinger al besloten hadden een wig te drijven tussen de Amerikaanse strijdkrachten en Allende, ter voorbereiding van de coup en de moord op Salvador Allende, georganiseerd vanuit Washington.

Het besluit van admiraal Zumwalt in de jaren zestig om Agent Orange in Vietnam in te zetten zou buitengewoon noodlottig worden voor hem persoonlijk. Zijn 38-jarige zoon, voormalig marineofficier Elmo Zumwalt iii, had zich net als advocaat in Fayetteville, North Carolina gevestigd, toen werd ontdekt dat hij aan twee vormen van kanker leed. Zijn ziekte werd toegeschreven aan wat hem in Vietnam was overkomen. In 1977 kreeg hij een zoon, Elmo Russell Zumwalt iv, bij wie op achtjarige leeftijd ernstige hersenafwijkingen werden geconstateerd die eveneens het gevolg waren van het blootstellen van zijn vader aan Agent Orange.¹¹

Velen van de 2.6 miljoen Amerikaanse militairen die in Azië hebben gediend, hebben melding gemaakt van afschuwelijke gevolgen, ook bij hun kinderen, van Agent Orange. Een groep van 20.000 oorlogsveteranen heeft Dow Chemical en Monsanto, makers van ontbladeringschemicaliën, een proces aangedaan. Zij hebben 180 miljoen dollar compensatie ontvangen, ofwel of 9000 dollar de man.¹² Een fooi die een belediging is voor het rijkste land ter wereld.

9 Idem, p. 325.

10 Idem, p. 327.

11 My Father, My Son, MacMillan, New York, 1986.

12 Washington Post, 20 april 2000.