In het land der blinden

[p. 85]

12 Coups

Tussen mijn eerste aankomst in de vs in 1948, om naar Yale te gaan, en enkele weken verblijf in januari 2000 in Florida heb ik van 1958 tot 1992 in New York gewoond. Ik heb daardoor in de tweede helft van de vorige eeuw op de voet kunnen volgen hoe de Pax Americana tot stand is gekomen.

De vs verkeerden in het midden van de vorige eeuw in een overwinningsroes. Het leek wel of de grootheidswaanzin van Berlijn, Rome en Tokyo naar Washington was overgeslagen. Het isolationisme van ‘Amerika voor de Amerikanen’ onderging een psychologische aardverschuiving in de richting van een wereld gebaseerd op the American way of life, in de geest van volkeren der aarde, luister naar ons, wij alleen weten wat goed voor u is. ‘Kapitalisten aller landen verenigt u’ kwam te staan tegenover de marxistische slogan van ‘Arbeiders aller landen komt tezamen’.

Tot mijn vijftiende jaar was Nederlands-Indië van ons. Net als later Mandela op Robbeneiland, zat Sukarno vast. Ondertussen speelde gouverneur-generaal jhr. A.W.L. Tjarda van Starkenborg Stachouwer in Batavia de eerste viool in wat in 1945 de vierde grootste onafhankelijke republiek in de wereld zou worden. Onze voorouders lieten de mallemolen van het kolonialisme en imperialisme in Indië, wat het plaatselijk bestuur betreft, voor een belangrijk deel over aan inheemse gezagsdragers, met volledige inachtneming van de adat¹ van het land. Javaanse vorsten reisden bijvoorbeeld nog in 1937 naar Den Haag ter bijwoning van het huwelijk van Juliana en Bernhard. Er was wel een Indische Volksraad, maar het stelde allemaal nog bitter weinig voor.

Sinds mensenheugenis ging het Europese wereldheersers in Azië en Afrika voornamelijk om de knikkers. Men zeilde rond Kaap de Goede Hoop om nootmuskaat en peper uit de specerijeilanden te gaan halen. Het oplossen van lokale problemen werd aan de autochtonen van Indië overgelaten. Hoogstens zonden we generaal J.B. van Heutsz naar Atjeh wanneer lokale potentaten slaags waren geraakt. Hij kwam dan vervolgens Wilhelmina rapporteren de orde naar behoren te hebben hersteld. Zo noteerde zij in haar memoires, naar aanleiding van wat deze notoire houwdegen haar op de mouw kwam spelden, dat er in Indië waarlijk groots werk werd verricht.²

Dit laatste was ik overigens met Wilhelmina eens wat mijn eigen voorouders betreft. Mijn grootvader van vaders zijde, Alexander Oltmans, was van 1864-1889 president van het Comité Nederlands Indische Spoorwegen te Semarang geweest, waar ook mijn grootvader, ir. W. Oltmans, en mijn vader mr. ir. A.C. Oltmans waren geboren. Mijn voorouders van moeders zijde

1 Behasa Indonesia voor tradities.

2 Koningin Wilhelmina, Eenzaam maar niet alleen, W. ten Have, Amsterdam, 1959, p. 142.

[p. 86]

brachten de kinaboom van Bolivia naar Java en stichtten een bloeiende kinacultuur waarbij het geneesmiddel tegen malaria uit de bast van de boom werd vervaardigd.³ Ir. H. van der Woude, mijn moeders vader, was een der oprichters van de Maarssense kininefabriek, waar tegenwoordig het chemische concern acf nog altijd floreert. Dit gezegd hebbende hoop ik duidelijk te hebben gemaakt uit een typisch koloniale familie te zijn voortgekomen, waarbij de gehechtheid aan Indonesië in mijn genen werd meegebakken.

De intrede van de vs op het wereldtoneel in 1945 zou vrijwel alles wat tot dusverre had bestaan op zijn kop zetten. Aan het begin van de vorige eeuw beschikte Frankrijk nog over het modernste leger ter wereld. Amerika kwam op de zesde plaats. Washington kwam gedurende Wereldoorlog I te elfder ure te hulp, maar Amerikaanse soldaten dienden onder maarschalk Ferdinand Foch. Hun wapentuig kochten zij van de Fransen.⁴

Wereldoorlog II zou hier snel verandering in brengen. Op 6 juni 1944 was Dwight Eisenhower de opperbevelhebber op de stranden van Normandië, met Lord Montgomery als tweede man. Generaal Charles de Gaulle kwam er nauwelijks aan te pas. Ook al werd de mars naar Berlijn door de Sovjets gewonnen, in Washington werd Pericles geciteerd met ‘We are superior to our enemies.’ Dat de Atheense democratie door geregimenteerde hordes van Sparta onder de voet werd gelopen, werd over het hoofd gezien, alhoewel het gevaar van een nieuw Sparta: - de Sovjet-Unie - vrijwel direct na 1945 in Amerikaanse hoofden de kop begon op te steken. De snelle oprichting van de NAVO en de cia waren de eerste voortekenen. Ik zat op Yale en de betekenis hiervan drong absoluutnog niet tot me door.

Opmerkelijk overigens dat Japan en niet China de klad bracht in honderden jaren Europees kolonialisme in Azië.⁵ Al hou ik het voor mogelijk, nadat Japan zich als bondgenoot van de vs zou ontpoppen, dat juist China de wereldmogendheid zal zijn die de onbeteugelde yankee-expansiedrang eens tot staan zal brengen. Europa was sinds de zeventiende eeuw in de wereld bezig geweest met voornamelijk ‘zakendoen’, soms zelfs ten faveure van de autochtone bevolking. De basis voor de ongekende welvaart in ons Europese schiereiland werd gelegd in de jaren dat we als strandjutter alles wat los en vast zat van elders naar hier sleepten. Daarna kwam de Industriële Revolutie en stapten we over van peper, kinabast, koffie en thee op petroleum, koper, tin en bauxiet, kortom de grondstoffen voor de moderne westerse economische bedrijvigheid.

3 Dr. A. Groothoff, De kinacultuur, Tjeenk Wilink, Haarlem, 1925.

4 C.L. Sulzberger, What is wrong with U.S. Foreign Policy, Harcourt Brad New York, 1959, p. 70. In de jaren zeventig werd bekend dat Sulzberger van de New York Times jarenlang met de cia had samengewerkt.

5 Zuid-Afrika kon niet van het Japanse voordeel in 1942 meegenieten om haar koloniale status te verliezen: dat kwam pas in 1994.

[p. 87]

Maar toen de Amerikanen gingen meedoen aan wat eens exclusief onze wedloop om rijkdommen van de derde wereld was, voegden zij er een dimensie aan toe. Naast de export van huishoudelijke zaken als Coca-Cola, pindakaas en bevroren kip insisteerde Washington op het introduceren van het eigen geprezen en beproefde Westminster model van democratie bedrijven. Met de befaamde ‘51 hebben gelijk en 49 ongelijk’-wijze van regeren, zoals wij die ook al geruime tijd in Den Haag praktiseren, begon Washington in de tweede helft van de vorige eeuw landen op andere continenten ons politieke systeem op te dringen. Dit zonder het geringste besef dat volkeren met, wat de historicus Arnold Toynbee eens noemde ‘another pigmentation than bleached white’, er wellicht niet van waren gediend door Amerikanen de wet voorgeschreven te krijgen, laat staan om via omkoperij van verraders en cia-coups in misdadige handen te vallen.

In diens biografie steekt Bung Karno dan ook vrijelijk de draak met wat het westen democratie noemt, waar men strijk-en-zet 51 blije en 49 zure gezichten aan overhoudt. Nauwkeurig zet hij de gotong royong-democratie van Indonesië uiteen, waarbij men overleg pleegt en blijft doorpraten, tot men overeenstemming heeft bereikt, waarbij alle partijen water bij de wijn hebben gedaan zodat eenieder zich in het uiteindelijke resultaat kan vinden.⁶

In Long Walk to Freedom de autobiografie van Nelson Mandela die in 1994 uitkwam, beschreef hij de gang van zaken in Mqhekezweni, zijn geboortestreek, als lid van het Thembu koninklijk huis, en welke de grondbeginselen van die samenleving waren. De regent werd omringd door zijn amaphakathi, raadgevers, en men nam gezamenlijk besluiten. ‘It was democracy in its purest form’, schreef Mandela. ‘There may have been hierarchy of importance among the speakers, but everyone was heard: chief and subject, warrior and medicine man, shopkeeper and farmer, landowner and labourer.’⁷ Kom daar in Washington - of Den Haag - maar eens om. Na 1945 zouden Yankees met zevenmijlslaarzen wel eens even orde op zaken gaan stellen in de wereld, een wereld waar zij zich altijd afzijdig van hadden gehouden en waar ze dan ook nul komma nul van wisten. Het snel opgebouwde Amerikaanse machtsapparaat, gebruikmakend van de allermodernste technische snufjes, is na 1945 dan ook als een stier in een porseleinkast tekeergegaan in de wereld, waarbij niet alleen onherstelbare schade werd aangericht, maar miljoenen mensen om het leven zijn gekomen. Een paar voorbeelden.

Abdel Gamal Nasser, een der medeoprichters van het pact der niet-gebonden landen in Bandung maakte 27 september 1955 bekend in Moskou wapens te zullen gaan aankopen. Onder druk van Israël weigerde Washington wapens te leveren. Het Kremlin was zich bewust dat Nasser lokale com-

6 Cindy Adams, Sukarno. An Autobiography, Bobbs Merrill, N.Y., 1965.

7 Long Walk to Freedom, Nelson Mandela, Mac. Donald Purnell, Randburg, 1994.

[p. 88]

munisten liet opsluiten, maar de kracht van Moskou was het hanteren van intelligent pragmatisme. Uiteraard kwamen het Secret Team en de cia onmiddellijk in actie tegen ‘de stoute Nasser’. John Foster Dulles liet de Egyptische president per brief weten dat hij roekeloos bezig was en dat als hij zo doorging, Egypte in de communistische val zou lopen.

Intussen gingen de cia-laboratoria naarstig op zoek naar een middel waarmee Nasser via een hartaanval naar de knoppen zou kunnen worden geholpen. Een variant op de vergiftigde sigaren voor Castro en de vergiftigde tandpasta voor Lumumba. De journalisten Wise en Ross ontdekten zelfs dat ‘Mr. Iran’ op Egypte werd gezet. Deze cia-agent had in 1953 nuttig werk gedaan om sjah Mohammed Reza Pahlevi op de pauwentroon te houden, opdat de oliestroom naar de vs verzekerd zou blijven. In 1951 was Mohammed Mossadegh premier geworden, vastbesloten de Anglo-Iranian Oil Company te nationaliseren. De cia greep in. Mossadegh verdween, de sjah bleef.⁸

Dulles, berucht om zijn stomme streken, trok - om Nasser onder verdere druk te zetten - de Amerikaanse steun voor de bouw van de Aswan Dam in de Nijl in, een project dat door de ussr zou worden afgemaakt. Maar Nasser had er genoeg van en bezette op 19 juli 1950 het Suezkanaal. Die daad bracht behalve de cia ook de Franse en Britse geheime diensten tegen Nasser in het geweer. Ik wil hier geen overzicht geven van het desastreuze effect van Amerikaanse en westerse bemoeingen in het nabije Oosten, om van Israël maar niet te spreken, maar ik wil wel even memoreren dat Nasser de strijd onverminderd voortzette tot hij 28 september 1970 aan een hartaanval overleed.⁹

Niet lang daarna bezocht een Egyptische delegatie premier Chou En-lai, een andere medeoprichter van het Bandung-blok, in de Verboden Stad in Peking. Chou opende het gesprek met een vraag: ‘Nasser died at the age of fifty-two years eight months and thirteen days. Is this possible?’ De bezoekers zeiden dat het de wil van Allah was geweest. ‘Let us not blame God for what we do,’ aldus Chou, ‘there must be a reason. Abdel Gamal Nasser was 52 years young. I am 72 and I am still working and, as you can see, I am in good health. I cannot conceive how he died this way. He was a head of state, leader of the Arab world, with the best medical attention available to him. How could you allow him to die?’ De delegatie uit Caïro boog het hoofd. ‘He died of sorrow, he died of a broken heart’, aldus premier Chou van China.¹⁰

Nasser en Bung Karno overleden inderdaad aan ‘broken hearts’, zoals Chou En-lai in 1976 waarschijnlijk zelf overkwam. Met Lumumba, maar vooral met president Zulfikar Bhutto - in de geschiedenis van Pakistan toen

8 The Invisible Government, p. 110-113.

9 Bung Karno overleed 20 juni 1970: binnen tien weken was de Bandung groep twee van de grondleggers kwijt.

10 Mohammed Heikal, The Caïro Documents, Doubleday, N.Y., 1973, p. 11-13.

[p. 89]

de enige politieke leider die met een landslide en bij democratische verkiezingen werd gekozen - zou het wreder en rampzaliger aflopen nadat zij een ‘rode kaart’ in Washington hadden opgelopen. De Sukarno- en de Bhuttofamilies waren zeer bevriend, en nog steeds.

In 1966 vertelde Bung Karno mij eens hoe hij een jaar eerder in de lobby van een hotel in Caïro¹¹ met zijn vriend Ali Bhutto zat te praten toen hij werd aangesproken door een Amerikaanse jongedame, Pat Price. Zij wilde naar Indonesië komen om een boek te schrijven. Sukarno bood aan te helpen. Ali Bhutto waarschuwde hem achteraf: ‘Karno, pas op!’ Pat arriveerde in Jakarta en de president bleef haar helpen. ‘Een paar maanden later,’ aldus Sukarno, ‘werd mij een rapport van de inlichtingendienst gegeven. Die lieve, kokette miss Price bleek inderdaad een cia-agente te zijn. Zij was voortdurend geschaduwd. De zoveelste cia-stunt hier. Zij gebruikte mijn naam, mijn introductie, onze hulp en gastvrijheid, maar in feite was zij een ordinaire spion.’¹² Ali Bhutto kreeg gelijk. Toch zou het erbarmelijk met hem aflopen, nog beroerder dan met Sukarno, en eveneens door toedoen van Washington.

Iedere journalist die het zich in 2000 permitteert over het proces van de militaire junta tegen oud-premier Nawaz Sharif te schrijven, zou eerst het boek moeten lezen, dat Ali Bhutto tussen 1977 en 1979 in de gevangenis schreef: From my Deathcell.¹³ Op 5 juli 1977, na vijfeneen half jaar premier van Pakistan te zijn geweest, pleegde het leger - dat in dat land traditiegetrouw in de zakken van Washington en de cia zit - een staatsgreep. Bhutto werd eerst in protective custody genomen. De moordenaars van het Secret Team wilden van hem af. De premier had de samenzwering met open ogen zien aankomen en waarschuwde op 28 april 1977 in het parlement dat ‘the bloodhounds are after my blood’. Na die uitspraak arriveerde de volgende dag een dreigbrief van Henry Kissinger dat als hij niet inbond en niet ophield een eigen atoombom te maken, ‘we will make a horrible example of you’.

Op 4 april 1979, om twee uur werd Ali Bhutto opgehangen. Het zoveelste slachtoffer van oorlogsmisdadigers - onder het toeziend oog van Washington. Een andere prominente deelnemer aan ongebondenheid in de wereldpolitiek was de eerste president van Ghana, Kwame Nkrumah. Ook hij behoorde tot de exclusieve club van Chou, Nehru, Sukarno, Nasser, Tito, Castro en de anderen, die doorhadden waar Amerika en de cia mee bezig waren.

11 Sukarno stapte op zijn wereldreizen altijd bij Nasser in Caïro af en daar ontmoette men dan gezamenlijke vrienden, zoals prins Sihanouk uit Cambodia, Antoine Gizenga uit Congo: wat hen bond was het pact van niet-gebonden landen door Sukarno opgericht, maar doelwit van de cia.

12 Willem Oltmans, Den vaderland getrouwe, p. 309-310.

13 Ali Butho, From my Deathcell, Orient paperbacks, Biswin Sadi Publications, New Delhi, 1980.

[p. 90]

Nkrumah werd op 24 februari 1966 door zijn eigen militairen afgezet terwijl hij op staatsbezoek in Peking was. Hij trok zich terug bij zijn buurman president Sekoué Touré van Guinea. Ook hij zou in 1972 in Conakry aan een ‘broken heart’ overlijden. Ook zijn idealen werden vanuit Washington naar de andere wereld geholpen.

Eveneens opzienbarend was de coup op 18 maart 1970 tegen prins Norodom Sihanouk, het staatshoofd van Cambodja. Hij was op dat moment op bezoek in Moskou. De cia had in Pnom Penh premier Lon Nol naar voren geschoven, zoals dit in 1965 in Jakarta met Suharto was gebeurd. Sihanouk bekritiseerde zijn vriend Bung Karno dat hij niet werkzaam genoeg was geweest om de cia een stap voor te blijven. Nadat de prins zelf door de cia van zijn troon was gestoten zou Dewi Sukarno hem er tijdens een diner in Parijs subtiel aan herinneren dat met verraders niet viel te rijsttafelen.

In zijn boek My War with the CIA¹⁴ heeft Sihanouk gedetailleerd beschreven hoe hij door de Amerikanen werd genaaid. Hij kon niet meer terug naar Pnom Penh en vloog van Moskou naar Peking, waar hij door Chou En-lai op het vliegveld met open armen werd ontvangen. Noch Chou, noch Sihanouk kon in 1970 in de verste verten voorzien dat er als direct gevolg van grootschalige Amerikaanse oorlogsmisdaden in Zuidoost-Azië miljoenen mensen, ook buiten Vietnam, om het leven zouden komen.

Reeds op 9 mei 1969 maakte William Bleecher in de New York Times bekend dat Amerikaanse B-52 bommenwerpers in het diepste geheim een begin hadden gemaakt met het systematisch platgooien van zogenaamde Vietcong-bases binnen het koninkrijk Cambodja. Als volleerde oorlogsmisdadigers hadden Richard Nixon en Henry Kissinger hiertoe in het opperste geheim besloten. Slechts enkele toppers binnen de zichtbare regering werden voldoende vertrouwd om ervan op de hoogte gesteld te worden. Er werd in die dagen - buiten de Veiligheidsraad om - door Washington besloten dat handelen in strijd met het internationale recht of het Handvest van de vn, vooral wanneer dit ‘in het Amerikaanse belang was’, volledig geoorloofd was. Dit natuurlijk in de verwachting dat de rest van de wereld de andere kant op zou kijken. Het unieke van de bombardementen op Joegoslavië in 1999 was dat Washington erin slaagde de hele NAVO te betrekken bij zijn oorlogsmisdaden die in strijd waren met het internationale recht en het Handvest van de vn te betrekken.

De niet-verklaarde oorlog van de vs en de cia heette ‘Operation Menu’, schreef William Beecher van de Times. Tussen maart en mei 1969 werden 3800 bombardementsvluchten uitgevoerd en werden meer dan 100.000 ton bommen uitgeworpen. Het Secret Team moest er wel op toezien dat via een coup een verrader als Lon Nol op het paleis in Pnom Penh kwam te zitten.

14 Norodom Sihanouk en Wilfred Burchett, My War with the cia, Allan Lane, 1973.

[p. 91]

Prins Sihanouk zou immers moord en brand hebben geschreeuwd. Zolang hij dit vanuit Peking deed luisterde toch niemand.

Het recht een oorlog te beginnen ligt bij het Congres, niet bij het Witte Huis. Nixon en Kissinger handelden dus in strijd met de wet en in het geniep. ‘The Air Force used a system of false bookkeeping to conceal these war raids’, schreef David Wise.¹⁵ In 1973 getuigde zelfs de opperbevelhebber in Vietnam, generaal Creighton Abrams, voor het Congres dat zich op zijn hoofdkwartier in Vietnam ‘a whole special furnace’ bevond om documenten betreffende doelen in Cambodja direct te kunnen vernietigen.¹⁶ ‘We burned probably twelve hours a day,’ aldus de generaal voor de Senaatscommissie.

Uiteindelijk zou het, mede door publicaties als de Pentagon Papers,¹⁷ slecht aflopen met sommige heren in Washington, althans van de onzichtbare regering. Richard Nixon was als eerste de klos, maar om meer dan wonderlijke redenen zou Henry Kissinger, de dans ontspringen, terwijl hij minstens even schuldig en medeplichtig was aan gigantische oorlogsmisdaden, in naam van het Amerikaanse volk bedreven. Wel werd hij beloond met de Nobelprijs voor de Vrede. John Mitchell, minister van Justitie; John Dean, Witte Huis-advocaat van de heren; en naaste medewerkers als H.R. Haldeman en John D. Ehrlichman, plus een aantal mindere goden van het Witte Huis verdwenen voor kortere of langere tijd achter de tralies. Met Kissinger zou ook diens militaire rechterhand generaal Alexander Haig een mogelijke verdiende gang naar het Haags oorlogstribunaal mislopen. Hij rolde gewoon verder in de misdadige Washingtonse bureaucratie en bracht het zowel tot minister van Buitenlandse Zaken als tot secretaris-generaal van de NAVO. Net als Kissinger heeft ook Haig van tijd tot tijd nog een grote bek op cnn. Dit Time Warner-station blijft hen als staatslieden van de twintigste eeuw pushen.

Eens tijdens dit millennium zou een promovendus voor de studie van internationale betrekkingen een lijst moeten samenstellen, niet alleen van Amerikaanse oorlogsmisdaden vanaf de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in 1945, maar ook van de ontelbare coup d'états waarmee de vs landen en volkeren van de wereld hebben geterroriseerd. Op Clingendael zal dit niet gebeuren, want dat instituut is een wespennest à la Villa Maarheeze. Het zal voor deze toekomstige historicus een hele klus worden om de oorlogsmisdaden van de zichtbare en de onzichtbare oorlogsmisdadigers in Washington uit elkaar te houden. Bovendien werkten zij dikwijls nog in tandem ook.

15 The Invisible Government, p. 28.

16 Zijn er in 2000 nog naïvelingen te vinden, die de bommen op de Chinese ambassade in Belgrado in 1999 als een schoonheidsfoutje zien?

17 The Pentagon Papers, Quadrangle Books, New York, 1971.