In het land der blinden

[p. 35]

5 Oog om oog

In 1999 reisde ik met Sukmawati Sukarnoputri naar Bengkulu op Sumatra, waar haar vader, als gevangene van het koloniale regime, in 1938 in een bescheiden villa woonde. Op 12 februari 1942 werd hij door de Japanners bevrijd. Het huis is nu een museum. Zijn boekenkasten waren intact gebleven, al waren veel pagina's vergeeld en hingen banden los. Eerder had hij vijf jaar op Flores vastgezeten. Hij gebruikte die jaren van gedwongen afzondering om zich te verdiepen in alle aspecten van de wereld buiten Java.

Op 1 juni 1945 kondigde Bung Karno de Pantjasila aan, de vijf grondbeginselen voor de op te richten Indonesische staat, het product van vele jaren van denkarbeid in Nederlandse detentie. Ook in 2000 houdt het Pantjasilaconcept de archipel nog steeds bij elkaar, ook al vinden er erupties plaats die er in strijd mee zijn. Het fundament van het vierde grootste land ter wereld is gevestigd op: nationalisme, internationalisme, democratie, sociale rechtvaardigheid en geloof in God.

In 1948 werden Sukarno en vice-president Mohammed Hatta onverwachts geconfronteerd met een communistische couppoging in Madiun. Zij gaven het leger opdracht deze rebellie meteen de kop in te drukken. Op de Filipijnen werd de regering van president Ramon Magsaysay met een soortgelijke linkse huk-opstand bedreigd. Magsaysay werd echter bijgestaan door de beruchte ‘Arkan’ van president Eisenhower, toen nog in de rang van kolonel, Edward Landsdale (cia), bij het organiseren van een bijltjesdag onder marxisten.

Vervolgens verloren de Fransen de slag bij Dien Bien Phu.¹ Washington raakte in paniek. Er was onmiddellijke een loopjongen van de cia in Saigon nodig. Keizer Bao Dai woonde reeds in de Franse Rivièra en deed er beter aan te blijven waar hij was. Amerikanen hebben het sowieso niet zo op gekroonde potentaten. Het oog viel op een van zijn voormalige ministers, Ngo Dinh Diem, die opgespoord werd in het Maryknoll Seminary (een klooster in Lakewood, New Jersey). Diem liet zich als een Amerikaanse Seyss-Inquart installeren in Saigon. Hij kreeg onmiddellijk cia-kolonel Edward Landsdale naast zich om de Amerikaanse Gestapo-methoden gericht op de bevolking van Indo-China te helpen perfectioneren.

Voor Sukarno was duidelijk dat in het zog van de oorlog een nieuwe militaire botsing dreigde, ditmaal door een der supermachten aangezwengeld, die feitelijk in Zuidoost-Azië niets te maken had. Reeds in 1955 nodigde de Indonesische president vooraanstaande derdewereldleiders uit om in Bandung zijn concept voor een blok van niet-gebonden landen te helpen ver-

1 Als redacteur buitenland van het Algemeen Handelsblad schreef ik de voorpagina van de krant over het verlies van de Fransen.

[p. 36]

wezenlijken. Chou En-lai (China), Jawaharlal Nehru (India), Gamal Abdel Nasser (Egypte), prins Norodom Sihanouk (Cambodja), sir John Kotelawala (Sri Lanka), U Nu (Burma), Carlos Romulu (Filipijnen), Mohammed Ali (Pakistan), koning Feisal (Saoedi-Arabië) en ook Noord- en Zuid-Vietnam waren vertegenwoordigd.² Dit convenant van voornamelijk Aziatische landen zou zich volgens het unieke concept van Sukarno, moeten toeleggen op een koers van permanente bemiddeling tussen de atoomgrootmachten, om tegen iedere prijs te helpen voorkomen dat zij elkaar in de haren zouden vliegen. ‘Every age has its peculiar folly,’ schreef Charles Mackay, ‘some scheme, project, or phantasy into which it plunges, spurred on either by the love of gain, the necessity of excitement or the mere force of imitation.’³ De waanzin van de vorige eeuw was de uit de hand gelopen fabricage van vernietigingswapens die de planeet honderdmaal zouden kunnen opblazen. Washington zag Sukrarno in 1955 als een lastpak, die hen voor de voeten liep. In 1958, een jaar nadat hij ideeën begon te ventileren in de richting van ‘geleide democratie’ vond dan ook de eerste grootschalige cia-coup in Indonesië plaats. Bung Karno had voor hetere vuren gestaan en sprak op 30 september 1960 de top van wereldleiders in New York tijdens de Algemene Vergadering van de vn toe in een beroemd geworden rede onder de titel ‘To build the world anew’.⁴ Ik was erbij aanwezig en bezit die toespraak op een geluidsband, wat mijn herinnering aan die gebeurtenis een extra dimensie verleent. Aan het slot diende de initiatiefnemer van de Bandung Conferentie een ontwerpresolutie in mede namens India, Verenigde Arabische Republiek, Ghana, Joegoslavië en natuurlijk Indonesië zelf. Nehru, Nasser, Nkrumah en Tito waren allen aanwezig.

THE GENERAL ASSEMBLEE
Deeply concerned with the recent deterioration in international relations which threatens the world with grave consequences:
Aware of the great expectancy of this world that this Assemblee will assist in helping to prepare the way for the easing of world tension:
Conscious of the grave and urgent responsability that rests on the United Nations to initiate helpful efforts;
Requests, as a first urgent step, the President of the United States and the Chairman of the Council of Ministers of the Union of Soviet Socialist Republics to renew their contacts interrupted recently so that their declare willingness to find solutions of the outstanding problems by negotiations may be progressively implemented.

2 29 Afro-Aziatische staten woonden de Bandung Conferentie in 1955 bij.

3 Richard Bentley, Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Londen, 1841, p. 354.

4 Sukarno, Toward Freedom and the Dignity of Man, Five Speeches, Department of Foreign Affairs, Jakarta (1961).

[p. 37]

Eerder in 1960 hadden de Sovjets boven hun grondgebied een Amerikaans U-2-spionagetoestel neergeschoten en werd de piloot Gary Powers gevangen genomen. Dit incident was de reden geweest dat een voorgenomen topontmoeting tussen Khrushchev en Eisenhower werd afgezegd. De Bandunggroep deed bij monde van Bung Karno een klemmend beroep op Moskou en Washington om opnieuw te gaan praten. Nikita Khrushchev was bij het uitspreken van de rede van de Indonesische president in de vn-zaal aanwezig. Eisenhower schitterde uiteraard door afwezigheid, waarmee hij onderstreepte wat de ware bedoelingen van zowel de zichtbare als de onzichtbare Amerikaanse machthebbers waren. De vs waren aan ‘de lange mars’ begonnen om uiteindelijk de dienst in de hele wereld naar eigen goeddunken te gaan uitmaken.

De oproep van de Afro-Aziatische landen om te onderhandelen en de weg van de redelijkheid te bewandelen bij het hanteren van internationale betrekkingen was, wat de vs betreft, duidelijk aan dovemans oren gericht. Nauwelijks had J.F.K. in 1961 het Witte Huis betrokken of een eerste militaire actie werd bij de Varkensbaai gelanceerd. Daarop volgde de hier besproken ‘Operation Mongoose’ en in 1962 zou de crisis rond Cuba dicht bij een atoomconfrontatie tussen Amerika en de Sovjet-Unie komen. De Bandunggroep zag dit aankomen. Men kwam in september 1961 bijeen voor de tweede conferentie van niet-gebonden landen in Belgrado, onder voorzitterschap van maarschalk Tito. Ik woonde dat conclaaf bij - samen met mijn journalistieke mentor dr. Anton Constandse -.

Opnieuw besloten Azië en Afrika en enkele Latijns-Amerikaanse staten, een poging te ondernemen bij het Kremlin en het Witte Huis, om Kennedy en Khrushchev te bewegen tot musjawarah en mufakat.⁵ Premier Nehru van India en president Nkrumah van Ghana vlogen als afgezanten van de Belgrado Conferentie naar Moskou, en president Sukarno en president Modibo Keita van Mali reisden naar het Witte Huis om te proberen J.F.K. te bewegen spoedig de gesprekken met de ussr te hervatten. Alle moeite, namens de overgrote meerderheid van de wereldbevolking bij de Amerikanen en Sovjets gedaan, was voor niets. In oktober 1962 dreigde zelfs een rampzalig atoomconflict. Wat was er gebeurd?

Op 14 oktober 1962 ontdekte een U-2-spionagevliegtuig, dat de Sovjet-Unie een begin had gemaakt met het stationeren van atoomraketten op Cuba. Nationale veiligheidsadviseur McGeorge Bundy⁶ bracht de foto's op 16 oktober bij J.F.K.. In het boek dat Robert Kennedy over de belangrijkste atoomcrisis uit de twintigste eeuw schreef, vertelde hij die ochtend om ne-

5 Het Javaanse ‘musjawarah’ betekent ‘aan de praat blijven’ tot men ‘mufakat’, ‘overeenstemming’ heeft bereikt.

6 Heb McGeorge Bundy uitstekend gekend als latere president van de Ford Foundation, en hem meer dan eens gesproken en voor de nos televisie gefilmd.

[p. 38]

gen uur door zijn broer te zijn gebeld met het verzoek onmiddellijk naar het Witte Huis te komen.⁷ Uit de documenten, in 1999 door professor Mark White gepubliceerd, bleek dat J.F.K. op 16 oktober geneigd was onmiddellijk militair in te grijpen. De Brit beschreef hoe de president, van een aanvankelijk belligerente positie geleidelijk aan voorzichtiger werd. Toen bovendien op 27 oktober 1962 een U2- spionagevliegtuig door Havana - met sovjet-assistentie - werd neergehaald, besloot J.F.K. de eyeball to eyeball- atoomconfrontatie met Nikita Khrushchev te beëindigen en toe te stemmen in het weghalen van Jupiter-raketten in Turkije, in ruil voor sovjetterugtrekking van soort-gelijk oorlogstuig uit Cuba.

Robert beschreef J.F.K.'s benadering van de sovjet-premier als een poging om Khrushchev niet te vernederen, en daarentegen liever een elegante uitwijkmogelijkheid te scheppen, waardoor het Kremlin niet al te veel gezichtsverlies zou lijden. ‘I am not going to push the Russians an inch beyond what is necessary.’⁸ R.F.K. beschrijft zijn broer aldus: ‘Everyone was tense: some were already near exhaustion: all were weighed down with concern and worry. President Kennedy was by far the calmest.’

In dit verband is het onderzoek van professor Irving Janis van Yale University van belang. Hij bestudeerde het verloop van de tachtig dagen pourparlers in de top van het Witte Huis tijdens de aanloop naar de mislukte interventie bij de Varkensbaai op Cuba. Janis ontwikkelde de term ‘groupthink’ voor fiasco's als bij de Varkensbaai en Watergate. De president was duidelijk voor actie, ook in 1961. Om die reden stelden de meesten van zijn adviseurs zich terughoudend op. Sommigen wilden J.F.K. niet tegenspreken, terwijl anderen zwegen om niet voor soft te worden aangezien.

‘Groupthink is a danger signal of collective pathology, a we gone awry’, schreef Daniel Goleman.⁹ Men ging er immers abusievelijk van uit dat indien 1400 huurlingen van de cia zouden landen, het hele land in opstand tegen Fidel Castro zou komen. Toen dit niet gebeurde was J.F.K. met stomheid geslagen. ‘How could I have been so stupid to let them go ahead’, aldus Kennedy. Professor Janis reconstrueerde, dat ‘the collective awareness’ van de groep zich de negatieve argumenten niet bewust was geweest. ‘In that sense, the zone of information out of their awareness constituted the group equivalent of the unconscious mind. It is the group unconscious that groupthink operates, just as diversionary schemes act in the individual unconscious.’

Terugdenkend aan 24 maart 1999, de dag dat de bombardementen op

7 Robert Kennedy, Thirteen Days, A Memoir of the Cuban Missile Crisis, W.W. Norton, New York, 1969. Dit boek verscheen een jaar na de moord op R.F.K..

8 Thirteen Days, idem p. 127.

9 Daniel Goleman, Vital Lies, Simple Truths, The Psychology of Self-deception, Simon and Schuster, New York, 1985, p. 180-193.

[p. 39]

Joegoslavië begonnen, vermoed ik dat in het Haagse torentje, toen Wim Kok, Jozias van Aartsen en Frank de Grave, buiten de volksvertegenwoordiging om besloten mee te doen met de navo, zich een soortgelijk drama heeft afgespeeld. Men wilde in heldhaftigheid niet voor elkaar onderdoen. Dat de drie heren daarbij het slachtoffer van ‘groupthink’ waren, zijn zij zich waarschijnlijk niet bewust geweest. Ook al was het te laat, ik heb Kok de hier geciteerde passages plus dertien pagina's van het boek van psycholoog Goleman in 1999 als de bliksem toegezonden. Zou Kok zich, net als J.F.K., ooit hebben afgevraagd: Hoe heb ik zo dom kunnen zijn me in de Balkanoorlog van 1999 te laten meeslepen?

De bijna atoomconfrontatie van 1962 liep, omdat Khrushchev de wijste was met een sisser af. Bobby Kennedy schreef dat zijn broer de sovjetpremier respecteerde, ‘for properly determing what was in his own country's interest and what was in the interest of mankind’.¹⁰ Intussen had president Kennedy de ondubbelzinnige verzekering gegeven, zowel aan Cuba als aan de ussr, dat de vs geen nieuwe militaire dreigementen zouden richten, laat staan een nieuwe invasie zouden organiseren, jegens de Cubaanse republiek. In diens brief van 28 oktober 1962 aan J.F.K. stelde premier Khrushchev, dat hij de Amerikaanse president op zijn woord geloofde, maar met een vingerwijzing naar de invisible U.S. government liet hij er op volgen: ‘there are irresponsible people who would like to invade Cuba and thus touch off a war’.¹¹

Ook al was eind oktober 1962 de druk van de ketel, Kennedy en Krushchev wisselden voortdurend boodschappen uit, terwijl de jongere broer Robert steeds in gesprek bleef met de sovjetambassadeur in Washington, Anatoly Dobrynin. Het ging toen om het verwijderen van wat Washington beschouwde als ‘offensive weapons systems’ op Cuba. sam-luchtafweerraketten en Ilyushin-28-bommenwerpers bleven een doorn in het oog van de cia en het Pentagon. Op de keper beschouwd hadden de vs er natuurlijk geen jota mee te maken op welke wijze Cuba de defensie van het land wenste in te richten.

De geschiedenis van Rusland in de twintigste eeuw, met haar 75-jarige interregnum van marxisme-leninisme, wordt gekenmerkt door steeds weer een stap terug te doen wanneer de nood het hoogst is. Pas wanneer er extreem gevaar voor zelfbehoud is vecht de Rus tot de laatste man. Napoleon werd verslagen. Tsaar Alexander I arriveerde op 19 maart 1814 in Parijs als bekroning op de overwinning. Hitler werd verslagen in Stalingrad, niet op de stranden van Normandië, zoals westerse geschiedenisboekjes ons willen doen geloven. De sovjets beëindigden als eersten het Hitler-tijdperk met de verovering van Berlijn.

10 Thirteen Days, idem, p. 128.

11 Mark J. White, The Kennedy's and Cuba, idem, p. 242.

[p. 40]

Het verdrag van Brest-Litovsk op 3 maart 1918 weerspiegelt perfect de Russische benadering van gevaar. Alexander Kerensky gaf de voorkeur aan het sluiten van een onvoordelige vrede voor de jonge sovjetregering, dan om de hopeloze strijd tegen Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Turkije en Bulgarije voort te zetten. Rusland verloor Finland, Polen, Estland, Litouwen, Livonië, Koerland, de Oekraïne en Bessarabië. Ook werd een aantal kleinere gebieden aan Turkije afgestaan. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog zou Stalin niet alleen veel van het verloren territorium terugkrijgen, maar hij vergrootte tevens de sovjetinvloedssfeer via het Warschaupact en het vestigen van communistische regeringen in het oostelijk deel van Europa. Pas na het einde van de Koude Oorlog zouden de wijzers van de rode klok ten oosten van de rivier de Elbe grotendeels naar verhoudingen van voor 1918 worden terug gezet.

Khrushchev trad in 1962 in de voetstappen van Kerensky in Brest-Litovsk. Letterlijk schreef hij J.F.K. op 20 november 1962: ‘I informed you that the Ilyushin-28 planes are twelve years old and by their combat characteristics they at present cannot be classified as offensive weapons... Since you might really have your difficulties in this question we moved in your direction having informed you of our consent to remove these planes from Cuba... We have dismantled and removed from Cuba all the medium range ballistic missiles to the last with nuclear warheads for them. All the nuclear weapons have been taken away from Cuba.’¹²

Fidel voelde zich terecht verraden. Hij was laaiend. Maar vanwege de strikte economische blokkade vanuit Washington en het massaal bijspringen van het Kremlin, bevond hij zich nauwelijks in een positie om een grote mond tegen zijn sovjetbeschermheren op te zetten. Op de keper beschouwd heeft de Sovjet Unie na de eclatante overwinning op Hitler tot aan de deur van zijn bunker in Berlijn stap voor stap een supermachtstatus in moeten leveren. Zelfs een opzienbarend ruimtevaartsucces als de vlucht van luchtmachtmajoor Yuri Gagarin, die op 12 april 1961 als eerste met een snelheid van 17.000 mijl per uur in 108 minuten om de aarde suisde, kon de Sovjet-Unie niet uit een algehele sfeer van malaise halen.

In 1964 zou Leonid Brezhnev, na een karakteristieke Moskouse samenzwering tegen Nikita Khrushchev als eerste secretaris van de cpsu de leiding overnemen om het getij van een neerwaartse sovjetrevolutie alsnog te helpen keren. Volgens Georgi Arbatov, Amerika-deskundige van het Kremlin, bestendigde zich juist ‘the stagnation’ gedurende de Brezhnev-jaren, vooral tussen 1975 en 1982, toen Leonid Brezhnev na ernstig ziek te zijn geweest - en de wereld hem al heel lang nauwelijks meer serieus nam - eindelijk op 10 november 1982 de laatste adem uitblies.

12 The Kennedy's and Cuba, idem p. 284. Het ging om de verwijdering van 42 Sovjetraketten.

[p. 41]

De psychologische impasse tussen Russische en westerse geesten duurt ook bij de dageraad van het derde millennium voort, zoals eenzelfde gebrek aan contact en begrip bestaat tussen hen die de dienst uitmaken in de wereld, en de Chinezen, Indiërs, Indonesiers, Afrikanen en Latijns-Amerikanen. Terwijl afstanden tussen mensen en staten steeds korter worden - zeker wanneer men zich een Concorde-vlucht kan permitteren - lijken breinen juist steeds minder begrip voor elkaar te kunnen opbrengen. Dit geldt zelfs voor het menselijk verkeer binnen landsgrenzen. Hoe dichter de planeet bevolkt raakt, hoe minder men bereid lijkt elkaar ruimte te gunnen. Toekomstige historici zullen zich het hoofd pijnigen over hoe het mogelijk was, dat Washington en Havana meer dan veertig jaar geen kans zagen de dialoog te heropenen.

We zijn ook in onze tijd nog lichtjaren verwijderd van de overbrugging van de kloof tussen een aantal landen, en zelfs continenten. In tweeduizend jaar zogenaamd moderne beschaving hebben we, ondanks ultra moderne communicatiesystemen, nauwelijks gewonnen aan onderling inzicht, laat staan dat men zou hebben geleerd elkaars anderszijn zonder voorbehoud te accepteren.

Multatuli schreef op 13 september 1907 in de Max Havelaar, of de koffieveilingen der Nederlandse Handelsmaatschappij onder meer: ‘De regent van Lebak was een beschaafd oud man, die over veel wist te spreken met verstand en oordeel. Men had hem slechts aan te zien om overtuigd te wezen dat het merendeel der Europeanen die met hem in aanraking kwamen, meer van hem, dan hij van hen te leren had. Zijn levendige donkere ogen weerspraken door hun vuur de vermoeidheid der trekken van zijn gelaat en de grijsheid zijner haren. Wat hij zei was gewoonlijk lang overdacht - een eigenaardigheid trouwens die bij den beschaafden oosterling algemeen is - en wanneer men met hem in gesprek was, gevoeld men dat men zijn woorden te beschouwen had als brieven, waarvan hij de minuut in zijn archief had, om zo nodig daarop te verwijzen.’¹³

Ik beschreef onlangs op de hoofdredactionele pagina van de Jakarta Post mijn kennismaking met de civilisatie van Java op 12 juni 1956 in de tuin van de Indonesische ambassade in Rome.¹⁴ ‘Suddenly I stood face to face with Bung Karno, I was nervous. Why? Because I was Dutch and in some ways I felt guilty. We had imprisoned this man for more than eleven years, while all he ever wanted was freedom for his people. I had an idea how this felt, because I had lived through five years of Nazi occupation of my country, between the ages of 14 and 19. Bung Karno stretched out his hand of friendship, and even invited me on the spot to join him on the presidential

13 Uitgegeven door gebroeders Binger, Amsterdam, zesde druk: prijs 50 cent. Mijn vaders exemplaar, dat hij las als student in Delft.

14 Jakarta Post, 29 februari 2000.

[p. 42]

train on his visit to different parts of Italy, ending in Venice.’ Ik beëindigde mijn artikel met te constateren dat dit ene, spontane beschaafde gebaar van president Sukarno voor mij het moment was geweest dat ik begon te leren van het Oosten.

Multatuli stond oog in oog met de regent van Lebak. Ik stond oog in oog met Sukarno. De afschuwelijkste problemen in de wereld komen voort uit de weigering elkaar te ontmoeten, zoals toen Fidel in 1958 naar Washington reisde om Eisenhower in vriendschap zijn hand te reiken, maar Ike naar de golfbaan ging. Ook dit kostbare inzicht verwierf ik op Java.