Europa. 25 interviews over de toekomst van de Oude Wereld

[p. 219]

Christopher Soames

Sir Christopher Soames werd op 12 oktober 1920 in Engeland geboren. Hij studeerde aan Eton en het Royal Military College te Sandhurst. In 1939 trad hij in dienst en diende bij de Coldstream Guards. Hij is getrouwd met Mary, de jongste dochter van Sir Winston Churchill. Van 1950-1966 was hij lid van het Britse parlement voor de Conservatieve partij. Van 1958 tot 1960 was hij staatssecretaris van Defensie. In 1958 trad hij toe tot de Privy Council. Van 1960 tot 1964 was Sir Christopher minister van Landbouw, Visserij en Voedsel. In 1968 werd hij benoemd tot ambassadeur te Parijs. In 1972 werd hij geridderd. Op 6 januari 1973 werd Churchills schoonzoon vice-president van de Commissie voor de Europese gemeenschap te Brussel met bijzondere verantwoordelijkheid voor de buitenlandse betrekkingen van de eeg.

De Chinese Volksrepubliek is vóor een sterk Europa. Hoe ziet u thans, terugblikkend op uw bezoek aan Peking en uw ontmoeting met wijlen Tsjoe En-lai, uw eigen waarnemingen tijdens uw bezoek en uw ontmoeting met Tsjoe. Wat is uw persoonlijke mening over de toekomstige betrekkingen tussen China en Europa?

Toen ik in mei 1975 naar China vertrok als gast van het Chinese Volksinstituut voor buitenlandse betrekkingen wist ik niet zeker of het alleen maar de bedoeling was van mijn Chinese gastheren zichzelf nog meer inzicht te verschaffen over de Europese Gemeenschap - een taak waarmee de Chinese ambassade in Brussel al enige tijd bezig was - of dat zij belangrijke kwesties wilden bespreken. Ik merkte al spoedig dat het laatste het geval was.

Ik zou in werkelijkheid niet alleen de heer Tsjoe En-lai en de vice-premier Li Sièn-nièn ontmoeten, maar ook een onderhoud van acht uur hebben met de minister van Buitenlandse Zaken Tsjiau Kwan-Hua, en een aantal gesprekken voeren met de minister voor Handel met het Buitenland Li Tsjiang en zijn plaatsvervanger. Ik heb het met hen over een uitgebreid aantal onderwerpen gehad betreffende de betrekkingen van de Europese Gemeenschap met de wereld en de loop die de gebeurtenissen op internationaal economisch gebied gaan nemen.

Tot de duidelijke resultaten van mijn bezoek reken ik de verklaring van de minister van Buitenlandse Zaken, dat de Chinese regering besloten had een speciale ambassadeur te benoemen bij de Gemeenschap, wat in september 1975 ook inderdaad is gebeurd. De Chinese ministers deelden mij tevens mede dat zij serieus ons voorstel zouden overwegen om een handelsovereenkomst te sluiten met de Gemeenschap ter vervanging van de verlopen handelsovereenkomsten tussen China en een aantal lidstaten. Gesprekken hierover zijn nu reeds enige tijd aan de gang tussen de Commissie en de Chinese Vertegenwoordiging in Brus-

[p. 220]

sel. We hopen dat ze resultaten zullen afwerpen. Dit zou een onschatbaar bouwplan kunnen vormen voor toekomstige Chinese handelsbetrekkingen met de Gemeenschap. In het bijzonder voor geregelde contacten tussen vertegenwoordigers van China en de Gemeenschap waarbij we door middel van vriendschappelijke discussies de verschillende problemen zouden kunnen oplossen die in de loop van het drijven van handel zouden kunnen ontstaan.

Wat de indrukken van mijn bezoek betreft, moet ik allereerst opmerken dat ik zeer werd getroffen door het brede standpunt dat de Chinezen innemen ten opzichte van de ontwikkelingen in de wereld. Zij zijn het tegenovergestelde van bekrompen, getuige hun houding tegenover de Gemeenschap. Hun sympathie en de steun zouden juist nu van groot belang voor ons kunnen zijn, nu wij zo in beslag worden genomen door interne debatten. De Chinezen zien de wereld geopolitiek, als een strijdtoneel tussen supermachten die uit zijn op hegemomie. Zij geloven dat wij, Europeanen, kunnen helpen de gevolgen van deze machtsstrijd te neutraliseren door ons streven naar politieke en economische eenheid te versterken. Zij geloven dat Europa als Gemeenschap waarschijnlijk minder snel een potentieel slagveld zou worden. Bovendien zal Europa in staat zijn op het wereldtoneel een beter evenwicht tot stand te brengen als eenheid. Zij hopen dat de verdere ontwikkeling van de Europese eenheid ons in staat zal stellen met de Verenigde Staten voordeliger betrekkingen op te bouwen dan voor elk van onze landen afzonderlijk mogelijk zou zijn. Maar tegelijk begrijpen zij de behoefte aan het bestaan van de navo en aan onze bijzondere relatie met de Verenigde Staten op het gebied van defensie.

De Chinezen houden ook rekening met het feit dat de Gemeenschap een belangrijke rol dient te spelen in de wereld in het algemeen, en bij de relaties tussen ontwikkelings- en geïndustrialiseerde landen in het bijzonder. Wij zijn hier nogal uitvoerig op ingegaan, met name wat betreft problemen van energie, grondstoffen en voedsel. Net als wij gaan de Chinezen uit van het standpunt dat internationale economische discussies in de toekomst behoren te worden gevoerd in de sfeer van een dialoog en niet als confrontatie. Zij beschouwen de Lomé-associatie van de Gemeenschap met zesenveertig ontwikkelingslanden als een soort blauwdruk voor toekomstige akkoorden op dit gebied.

Wat is de grond van de chronische koelheid tussen de comecon en de eeg?

Ik weet niet of koelheid het juiste woord is. Het is echter een feit, dat zich tussen de Gemeenschap en de comecon-landen niet dezelfde normale relaties hebben ontwikkeld als tussen de Gemeenschap en andere delen van de wereld. Dit mag niet worden verweten aan voor-

[p. 221]

oordelen van onze kant. Al erkennen wij dat er diepgaande verschillen bestaan tussen onze economische en politieke stelsels, die zeer speciale problemen opwerpen bij de relaties met die landen. Het standpunt van de Gemeenschap is - en wij hebben dat vele malen reeds duidelijk naar voren gebracht - dat wij normale betrekkingen wensen te onderhouden met de lidstaten van de comecon, op dezelfde manier als dat reeds met andere landen geschiedt. Wat betreft de comecon als organisatie zijn wij bereid tot discussie en samenwerking op de terreinen waar onze beide organisaties een eendere invloed en functie hebben.

De Oosteuropese landen hebben echter blijk gegeven van onwil om de realiteit van de Gemeenschap te erkennen en normaal met ons te onderhandelen. Dit steekt opvallend af tegen de houding van alle andere landen in de wereld. Toch is hierin de laatste jaren wat beweging gekomen. Ik wil hierbij het bezoek noemen van een delegatie van de Commissie aan het secretariaat van de cmea in Moskou, onze verschillende besprekingen met de Roemeense regering, en mijn eigen bezoek aan Boekarest. Nu is er dan het voorstel van de comecon om een overeenkomst te sluiten met de Gemeenschap. Toch heb ik de indruk dat er nog steeds een zekere onwil bestaat om ons te aanvaarden zoals we zijn, en te accepteren dat de lidstaten van de Gemeenschap het recht hebben zich te verenigen, instituten in het leven te roepen die hun collectieve wil en belangen vertegenwoordigen, en wetten en maatregelen te aanvaarden die regelrecht bindend zijn voor onze nationale regeringen. Deze situatie verschilt heel sterk van de situatie bij de comecon. Dat maakt het geven van een antwoord op het voorstel van de comecon tot een gecompliceerde zaak. Maar ik hoop en vertrouw dat de dialoog waarmee nu een begin is gemaakt, en die zal worden voortgezet zowel met de Oosteuropeanen als met de comecon zelf, geleidelijk aan zal leiden tot wederzijds beter begrip.

Houdt u rekening met de mogelijkheid, of acht u het wenselijk, dat Oost-Europa en de Negen in Brussel permanente vertegenwoordigingen uitwisselen, zoals Peking een bureau heeft geïnstalleerd op het hoofdkwartier van de eeg?

Zoals ik reeds heb gezegd, wenst de Gemeenschap normale betrekkingen met de Oosteuropese landen. De vraag of dit moet worden uitgedrukt door het accrediteren van vertegenwoordigingen, is geheel en al van praktische aard. Als een land meent dat zijn transacties met de Gemeenschap frequent en belangrijk genoeg zijn om de vestiging van een vertegenwoordiging te rechtvaardigen, dient het hiertoe een verzoek in, zoals reeds tientallen landen gedaan hebben. Dit moet in de eerste plaats door het betreffende land zelf worden beslist. Het is zeer wel mogelijk dat zeker enkele Oosteuropese landen te zijner tijd bij de

[p. 222]

Gemeenschap een vertegenwoordiging zullen afvaardigen.

U hebt kort geleden een bezoek gebracht aan Boekarest. Hoe ziet u dit bezoek tegen de achtergrond van integrale relaties tussen de Negen en Oost-Europa?

Ik werd door de Roemeense Associatie voor internationaal recht en internationale betrekkingen uitgenodigd voor een bezoek aan Roemenië van 8 tot 10 januari 1976. Dit was vanuit diverse oogpunten een belangrijk bezoek. Het was het eerste bezoek dat een lid van de Commissie die verantwoordelijk is voor buitenlandse betrekkingen bracht aan een lidstaat van de comecon. Ik heb lange openhartige gesprekken kunnen voeren met president Ceausescu, met Patan, de vice-premier die verantwoordelijk is voor de handel met het buitenland, en met de minister van Buitenlandse Zaken Macovescu. Dit gaf mij de gelegenheid te ontdekken dat de Roemeense opvattingen over de problemen rond economische en handelsrelaties vaak heel dicht bij de onze liggen. In het bijzonder vinden zij evenals wij dat de ontwikkeling van relaties tussen de Gemeenschap en de comecon niet de ontwikkeling van relaties tussen de Gemeenschap en Roemenië of andere Oosteuropese landen mogen storen, maar er ook niet door mogen worden belemmerd.

Verder verschafte dit bezoek mij de gelegenheid een breed scala van gebeurtenissen op mondiaal niveau te bespreken met de Roemeense leiders, en voor een publiek van Roemeense prominenten de ideeën uiteen te zetten van de Gemeenschap over Oost-Westbetrekkingen in het algemeen en over de betrekkingen met Roemenië in het bijzonder. Ik verklaarde dat er volgens mij pas een bevredigende oplossing kan worden gevonden voor de problemen die voortkomen uit de verschillen tussen onze systemen, wanneer er behoorlijke normale betrekkingen worden geschapen tussen de Gemeenschap en de Oosteuropese landen, zo nodig officieel bekrachtigd door overeenkomsten. De Roemenen delen dit standpunt en hebben duidelijk zowel in het openbaar als privé binnen het kader van de comecon aangedrongen op hun recht om dergelijke betrekkingen te onderhouden en zelf overeenkomsten te sluiten. Op het ogenblik hangt de vraag of er een algemeen Roemeens handelsakkoord kan worden gesloten met de comecon af van de resultaten van ons onderzoek van het voorstel van de comecon en de daarop aansluitende besprekingen. Inmiddels zijn er met Roemenië al onderhandelingen gaande over haar textielexport.

George F. Kennan heeft gesproken van ‘Europa's zelfvernietigende verdeeldheid’. Kunt u zeggen wat uw mening is over de problematiek rond de vraag of de Negen gemeenschappelijk front moeten maken in hun buitenlandse politiek? Wat kan er worden gedaan of bereikt om de

[p. 223]

situatie te verbeteren? Gelooft u dat er een nieuwe schoktherapie nodig is - zoals de oliecrisis van 1973 - om te maken dat Europa de juiste kant opgaat?

Ik geloof dat de woorden van George Kennan die u citeert beslist overdreven zijn.

Europa wordt door twee drijfveren bewogen, een interne en een externe. Intern gezien geloof ik dat we al zo ver zijn voortgeschreden op de weg van Europese integratie dat er geen terugkeer mogelijk is. Geen van onze landen kan zich nu nog terugtrekken uit de gemeenschappelijke Europese economie die zich in de afgelopen dertig jaar heeft ontwikkeld, zonder zichzelf onverantwoordelijke schade toe te brengen.

Onze regeringen en de instituten van de Gemeenschap staan feitelijk voor de keus tussen het opzetten van een levensvatbaar en duurzaam bouwplan voor het scheppen van economische en sociale veranderingen, of het proces van verandering gewoon zijn loop laten nemen zonder het voordeel van een bewuste politieke controle of leiding. Hoe groot de inertie of de macht van de gevestigde belangen ook is, altijd zal de onontkoombare logica van Europese integratie het winnen, al was het alleen maar omdat ze gedoemd is te winnen.

Ook de externe drijfveren dwingen ons in dezelfde richting. U hoeft alleen maar te kijken naar de loop van de gebeurtenissen in de wereld buiten Europa om te zien dat op ons de zware plicht rust om vorm en inhoud te geven aan het internationale image van de Gemeenschap. Wij kunnen ons niet aan deze plicht onttrekken. Ze wortelt in de twee voornaamste factoren van onze moderne wereldpolitiek: in de voortdurende geschillen tussen Oost en West, tussen het internationale systeem dat op Rusland is ingesteld en dat van de zogenaamde ‘kapitalistische wereld’; en ten tweede in de groeiende dialoog tussen Noord en Zuid, tussen de rijke industriële landen en de arme landen uit de ontwikkelingswereld. Europa kan zich net zomin terugtrekken uit de feiten van haar internationale milieu, als haar lidmaten zich terug kunnen trekken uit de interne logica van economische integratie.

Wat betreft de ontwikkeling van een gemeenschappelijke buitenlandse politiek voor de Negen, ligt het basisprobleem in de afwezigheid van een orgaan met voldoende politiek gezag binnen de Gemeenschap. We bevinden ons nog steeds in een ontwikkelingsfase waarin politiek gezag alleen kan worden uitgeoefend door de regeringen van de lidstaten. Daarom juich ik de ontwikkeling toe van een Europese raad van ministers, en het opheffen van de oude scheiding tussen zaken van de Gemeenschap en zaken van politieke samenwerking. Er komt langzamerhand een institutionele structuur te voorschijn die zeer wel past bij het huidige stadium van de Europese integratie. Nu hebben wij

[p. 224]

behoefte aan een psychologische verandering, de ontwikkeling van een Europese mentaliteit bij de lidstaten.

Zij dienen te begrijpen dat het Europese belang alleen kan zegevieren wanneer zijzelf ook bereid zijn zich bij hun politiek beleid niet alleen af te vragen waar het nationale belang ligt, maar ook waar het Europees belang ligt.

Ze moeten beseffen, dat de Gemeenschap als geheel groter moet en kan zijn dan de som van haar delen. Dit geldt bij uitstek voor onze buitenlandse betrekkingen. De lidstaten behoeven geen offers te brengen op het altaar van de Europese eenheid. Wij verlangen alleen, dat zij inzien dat alles wat zij bijdragen om de Gemeenschap te versterken tegelijk hun eigen veiligheid en welvaart als lid van de Gemeenschap verhoogt, en dat een geslaagde behartiging van het Europese belang samengaat met het hoogste nationale belang van elk van de leden afzonderlijk.

Elk van onze landen heeft zijn eigen traditie op het gebied van buitenlandse politiek, een traditie die ligt uitgedrukt in zijn vaderlandse geschiedenis en cultuur, en in de tol die het nationale belang voortdurend heeft geheven in de stroom der wereldgebeurtenissen. De buitenlandse politiek van een verenigd Europa zal ook geleidelijk vorm krijgen in een eigen traditie. Maar hoewel die politiek zal steunen op dezelfde overwegingen die onze nationale politiek hebben gevormd, zal er een nieuwe synthese moeten ontstaan. Ja, zelfs meer dan een synthese; er zal iets geheel nieuws moeten komen, iets geheel anders, waarin zich een geheel nieuwe wereldfactor gaat afspiegelen, de factor Europa.

Kunnen wij deze nieuwe mentaliteit, deze psychologische verandering, alleen maar teweegbrengen door middel van een drastische en gevaarlijke schoktherapie? Ik geloof van niet. Schoktherapieën spelen een belangrijke rol in de psychotherapie. Een schok kan iemand uit zichzelf halen en hem in staat stellen zijn situatie te zien zoals ze werkelijk is, in plaats van hoe ze volgens hem zou moeten zijn. Maar ik geloof dat onze groeiende eenheid binnen de gemeenschap een geleidelijk waardevermeerderend proces moet zijn. Wij moeten leren met elkaar samen te leven in een gemeenschap die steeds inniger wordt. Dit is meer een zaak van dagelijkse onmerkbare aanpassingen en verschuivingen, dan een zaak van schoksgewijze verrassingen.

Wanneer de westerse media spreken over de eenwording van Europa, hebben zij het meestal over de Negen. Maar sommige waarnemers zijn van mening dat we eigenlijk zouden moeten spreken van een toekomstig Europa van Lissabon tot aan het Oeralgebergte. De Londense Times schreef in een hoofdartikel (29 juni 1974): ‘De twee delen van

[p. 225]

Europa hebben elkaar nodig (..) zij hebben de kruisbevruchting nodig die altijd een onderdeel is geweest van de Europese cultuur. Zowel Oost als West zullen in hun ontwikkeling worden gestuit als dit contact wordt geweigerd.’

Ik geloof dat Europa inderdaad in zekere zin een eenheid is ‘van Lissabon tot aan de Oeral’. Oost- en West-Europa zijn in de loop van hun lange geschiedenis nauw met elkaar verbonden geweest. Zij hebben een gemeenschappelijke culturele erfenis en vele gemeenschappelijke problemen en gemeenschappelijke idealen. Het is éen van de tragische aspecten van de verdeling van Europa na de tweede wereldoorlog, dat de kruisbestuiving waar het citaat in de Times op doelt, er door wordt belemmerd.

De twee delen van Europa hebben elkaar nodig. Niet alléen cultureel en maatschappelijk, maar ook in economisch opzicht. Er ligt een geweldig potentieel voor de handel en samenwerking tussen de twee delen van Europa dat nog lang niet is uitgebuit vanwege de verschillen tussen beide sociale politieke systemen. Het is een open vraag of dit belang mag gaan overheersen of dat de verschillen de bevordering ervan zullen blijven verhinderen.

Maar wanneer we praten over de Europese eenwording binnen de Gemeenschap, spreken we over een proces dat kwalitatief in een veel verder gevorderd stadium verkeert dan het streven om de verschillen tussen Oost- en West-Europa op te heffen. De Gemeenschap drukt het besluit uit van een aantal Europese landen om alle onderlinge barrières te slechten en een gemeenschappelijk beleid uit te stippelen waarbij rekening zal worden gehouden met de belangen van allen. Een dergelijke innige en diepgaande integratie omvat zowel plichten als rechten, en veronderstelt gelijkgeaarde politieke en economische stelsels. Evenzo impliceert het lidmaatschap van de comecon trouw aan een bepaalde politieke filosofie en een bepaald economisch systeem.

De Gemeenschap is een open organisatie. Zij is al groter geworden en zal dit ongetwijfeld voortgaan. Maar door het feit dat er in het andere deel van Europa een volkomen ander politiek en economisch systeem heerst, is het niet duidelijk hoe we onder die omstandigheden de hechte integratie die er binnen de Gemeenschap groeit, uit zouden kunnen breiden tot landen zonder vrije economie. We moeten natuurlijk iedere poging in het werk stellen om te komen tot samenwerking en een groeiend begrip voor elkaar maar daarnaast moeten we wel degelijk rekening houden met de bestaande realiteiten.

Tijdens een gesprek dat ik had met president Kekkonen van Finland, werd onderstreept dat westerse staatslieden en politieke leiders iets zouden moeten doen aan hun vooroordelen en wantrouwen jegens de

[p. 226]

Sovjet-Unie en haar leiders dat te vaak is gebaseerd op onbekendheid met de realiteiten en bedoelingen van de Sovjet-Unie.

Misschien heersen er in het Westen wantrouwen en vooroordelen tegen de Sovjet-Unie die niet gerechtvaardigd zijn. Maar in onze westerse landen is er tenminste ruimte voor een zeer brede scala van opvattingen over dit onderwerp, en voor een discussie waarbij men tracht zo objectief en geïnformeerd mogelijk te zijn. Deze discussie wordt bemoeilijkt door het ontbreken van betrouwbare informatie over Sovjet-realiteiten op velerlei gebied, en onze Sovjet-experts maken geen aanspraak op een bevoorrecht inzicht in een voorbeschikte toekomst.

Maar voor mijn gevoel ligt er een groter gevaar in de vooroordelen en het wantrouwen, dat in de Sovjet-Unie wordt gekoesterd ten aanzien van het Westen, en waarvan het oude wantrouwen van de Sovjet-Unie ten opzichte van de Gemeenschap slechts éen voorbeeld is. Dit wantrouwen is op zijn beurt gebaseerd op onbekendheid met de westerse realiteit, een onbekendheid die de Sovjet-burger door zijn eigen regeerders wordt opgelegd. De situatie kan slechts worden verbeterd via vrijere toegang tot informatie over het Westen, of het nu is in de vorm van het geschreven woord of via de andere media, dan wel via persoonlijke contacten met de westerse realiteit door bezoeken in beide richtingen.

Ik ben het er dus mee eens dat er een grotere mate van uitwisseling tussen de twee helften van Europa nodig is, als hiermee de vrije uitwisseling van informatie wordt bedoeld. De Slot-akte van Helsinki wijst duidelijk op het voordeel van dergelijke uitwisselingen en geeft vele speciale terreinen aan waarop ze zouden kunnen worden bevorderd en aangemoedigd. Het ten uitvoer brengen van de beloften en goede bedoelingen zoals die werden neergelegd in de Slot-akte, zou van enorm belang zijn voor de bevordering van de Europese samenwerking.

Ziet u vooruitgang in de contacten tussen Oost- en West-Europa sinds in 1975 te Helsinki de Slot-akte werd ondertekend?

In beide delen van Europa werden en worden pogingen ondernomen om bepaalde ideeën van de Slot-akte van de Conferentie van Helsinki ten uitvoer te brengen. Maar er is tot nog toe, op zijn zachtst gezegd, slechts beperkte vooruitgang geboekt. Het is nog te vroeg om de balans op te maken van de toepassing van de Slot-akte in haar geheel.