Europa. 25 interviews over de toekomst van de Oude Wereld

[p. 161]

Adam Schaff

Adam Schaff werd op 10 maart 1913 in Lwow, Polen geboren. In 1935 promoveerde hij in de economie en de rechtswetenschappen aan de universiteit van Lwow. In de jaren 1935 en 1936 zette hij zijn economische studie voort aan de École des Sciences Politiques te Parijs. In 1941 studeerde hij aan het instituut voor filosofie van de Sovjet-academie van wetenschappen in Moskou. Na de oorlog doceerde hij aan de universiteiten van Lodz en Warschau. In 1951 werd hij lid van de Pools academie van wetenschappen. Sinds 1964 is professor Schaff directeur van het met steun van de unesco opgerichte European Coordination Center for Social Sciences in Wenen. Een groot aantal werken staan op zijn naam waaronder het in Nederland gepubliceerde Marxisme en het menselijke individu (Paul Brandt, Bussum, 1967).

U bent voorzitter van de raad van bestuur van het Europese Coördinatie Centrum voor onderzoek en documentatie ten behoeve van de sociale wetenschappen in Wenen, Oostenrijk.

Dit is éen van de waarlijk Europese organisaties.

Dat klinkt heel uniek.

Ik wil graag proberen daar iets over te zeggen. Het is een internationale, Europese, niet-gouvernementele organisatie die in 1962 op initiatief van verschillende landen in Oost- en West-Europa in het leven werd geroepen. Het doel was een ontmoetingsmogelijkheid te scheppen voor Europese landen met verschillende economische en politieke systemen. Ik zou willen zeggen dat het een voorbeeld is van ideologisch denken op wetenschappelijk gebied. Want in feite zijn de sociale wetenschappen nauw verwant aan ideologie. Dus hebben we dit centrum geopend teneinde een organisatie op te zetten waar sociale wetenschappers in de ruimste zin elkaar kunnen ontmoeten, kunnen samenwerken en wetenschappelijk onderzoek op empirische grondslag kunnen verrichten. Toentertijd kwam deze doelstelling ons bijna utopisch voor. Zelfs degenen die iets met dit initiatief hadden te maken, hadden het gevoel dat het vrijwel onmogelijk was dit centrum op te zetten. Maar tegelijkertijd waren we er allemaal van overtuigd dat het in hoge mate gewenst was dat er op dit speciale gebied een dergelijk instituut zou komen. In 1962 dienden we bij de algemene vergadering van de unesco een voorstel hiertoe in dat door zes of zeven landen was ondertekend. Het voorstel werd unaniem aangenomen. Sommigen van ons hadden het gevoel dat we deze unanimiteit te danken hadden aan het feit dat veel afgevaardigden van mening waren dat het toch onmogelijk zou zijn dit centrum op te zetten. Dat was een

[p. 162]

misrekening. Vanaf het eerste begin hebben we onmiddellijk gefunctioneerd. En nadat we volledig in bedrijf waren, werd het in ieder geval onmogelijk het project alsnog te laten vallen. Na zo'n twaalf jaar is het nu mijn persoonlijke conclusie dat wij bewezen hebben dat ons initiatief uiteindelijk zeer levensvatbaar was. Wat ons unieke karakter betreft moet ik nog opmerken dat wij nu de grondslagen leggen voor een van de moeilijkste gebieden waarover de wetenschappers in Europa, net als in de rest van de wereld, fundamenteel zeer verdeeld zijn. Het is een terrein dat ook vanuit een ideologisch gezichtspunt netelig is. Daarom stonden we er op dat het een niet-gouvernementele organisatie zou worden.

Dat heeft u gered.

Inderdaad. Enkele grotere landen in zowel West- als Oost-Europa hebben ons in dit opzicht gewaarschuwd. Zij gaven er de voorkeur aan niet tussenbeide te hoeven komen en stemden in met de niet-gouvernementele formule. Dat was de reden dat we bijvoorbeeld het jaar 1968 overleefden, toen de crisis in Tsjechoslowakije plaatsvond. Dat had een moment in de geschiedenis kunnen worden waarop onze organisatie als het een gouvernementele organisatie was geweest zou zijn ingestort. Aan de andere kant levert het internationale, maar niet-gouvernementele karakter ons natuurlijk ook veel problemen op. Wij moeten zelf onze fondsen zoeken. Dat is, tussen twee haakjes, een tweede uniek element.

Wij zijn een betrekkelijk arme organisatie met kleine budgetten en fondsen. Maar tegelijkertijd zijn we een buitengewoon ‘rijke’ organisatie. En dat is geen paradox. Wij plegen nu bijvoorbeeld onderzoek naar de gevolgen van automatisering. Wij leiden een zeer uitgebreid onderzoeksproject in achttien van de meest ontwikkelde landen van de wereld waar miljoen dollars mee gemoeid zijn.

Ook in de Verenigde Staten?

Ja en ook in Japan. Wij zijn misschien Europees van opzet, maar dat zijn we beslist niet wat betreft de reikwijdte van onze activiteiten. Toen ik in verband met dit onderzoek het bureau van de Internationale Arbeids Organisatie (ilo) bezocht en hun medewerking inriep, vroegen ze eerst: ‘Hebt u vijf miljoen dollar?’ Ik antwoordde: ‘Ik heb zelfs niet éen dollar voor dit project.’ Hun slotsom was dat als wij er in slaagden steun uit andere sectoren te krijgen, zij ook zouden helpen. Daar slaagden we in. We kregen het voor elkaar.

U doet nu in achttien landen onderzoek naar de invloed van de automatisering op de industriearbeider. Voert u dit onderzoek uit met

[p. 163]

wetenschapsmensen, die in uw Weens centrum werken?

Wij verrichten het onderzoek niet zelf. Wij vormen het coördinatiecentrum. Dat houdt in dat wij de impulsen geven. Wij organiseren het onderzoek. Wij coördineren al het noodzakelijke wetenschappelijke onderzoek op internationale schaal. Wij publiceren de resultaten. Het feitelijke werk wordt door nationale teams in de verschillende Europese landen en elders gedaan. Dat is een opvallende trek van onze organisatie omdat het niet kunstmatig is. Eindelijk komen wetenschapsmensen en onderzoekers elkaar nader. Het werk is bijzonder betrouwbaar, omdat het onderzoek met dezelfde technieken, dezelfde methodologie wordt gedaan. In feite is het onze taak om iedereen echt met elkaar te laten samenwerken. Voor ons is niet alleen het eindresultaat belangrijk. Het gaat in eerste instantie niet om het verslag dat aan het eind wordt gepubliceerd. Het gaat om de hele onderneming die tot publikatie van het eindrapport leidt; die wordt door ons als het meest belangwekkend beschouwd.

Het gaat dus om de historische ontwikkeling van het rapport.

Ja, en niet alleen de onderneming is belangrijk. De teams die zich nu met automatisering bezighouden, vergaderen enkele malen per jaar in verschillende landen. Steeds grotere kringen van wetenschapsmensen en onderzoekers ontmoeten elkaar en beginnen elkaar te leren kennen. Vaak worden het persoonlijke vrienden. Door persoonlijke contacten raken ze bekend met verschillende denkrichtingen. Het komt erop neer dat ook de verdere integratie van Europa daar mee is gediend. Europese integratie betekent tenslotte niet alleen maar vreedzame coëxistentie. Het gaat nog een stap verder. En dat is de echte samenwerking, elkaar ontmoeten, elkaar begrijpen, begrip opbrengen voor de denkwijze van de ander. Niet alleen komen we elkaar nader, maar ondanks de verschillen die nog steeds binnen deze nieuwe eenheid kunnen bestaan, worden we ook steeds meer geïntegreerd.

Hoe krijgt u de fondsen bij elkaar?

Als we met een onderzoeksproject beginnen, krijgen de nationale teams financiële steun van ministeries of universiteiten. Soms krijgen ze subsidies, en ga zo maar door. Op deze manier krijgen wij ook grote bedragen voor ons onderzoek bijeen. Maar er speelt nog een element mee. Wij hebben ook geld nodig voor onze zogenaamde vaste kosten. Dat wil zeggen de kosten die nodig zijn om onze eigen organisatie hier in Wenen te laten draaien.

Met het doel alles te organiseren.

Wij organiseren het samenbrengen van de teams, de internationale

[p. 164]

ontmoetingen, de seminars, de workshops die door deskundigen worden verzorgd en wij bereiden bijvoorbeeld het computerprogramma voor ten behoeve van onderzoek dat moet worden gedaan. Al deze zaken zijn uitsluitend onze problemen. Daar betalen we ook voor. Wij betalen alle documentatie. Bergen papier verlaten deze kamers.

Het loskrijgen van geld was inderdaad een probleem voor ons. Ze hadden zich voorgesteld dat we geen geld nodig zouden hebben, omdat ze, zoals ik al vertelde, verwachtten dat we toch doodgeboren zouden blijken. De unesco gaf ons de belachelijke somma van $20 000 zonder enig personeel. De regering van Oostenrijk, onze gastheer, gaf ons nog eens $20 000. We begonnen dus met $40 000. Dat betekende dat we met vrijwel niets begonnen. We konden zelfs niet op een gewone manier beginnen. Maar het is toch gelukt. Wij waren ervan overtuigd, dat als we maar eenmaal resultaten konden laten zien, het geld ook wel beschikbaar zou komen. Onder deze druk vielen de eerste jaren van ons bestaan zwaar. We balanceerden voortdurend op de rand van faillisement. Maar we bewezen dat we nodig waren, en kregen het geld.

Ze hadden ons nodig omdat we niet alleen een bestaand kanaal van West naar Oost zijn, maar ook van Oost naar West. In dat opzicht verkeren wij in een monopoliepositie. We worden er soms zelfs van beschuldigd monopolisten te zijn. Maar daar streven wij niet naar. Wat het multilaterale vergelijkend onderzoek op het gebied van de sociale wetenschappen betreft zijn we een monopolie dat uit de feiten voortkomt. Ook van het Oosten kregen we groen licht om deze multilaterale samenwerking met de westelijke landen op te zetten. Al deze samenwerking loopt nu via ons centrum. Projecten als onderzoek naar jeugdmisdaad in verschillende landen, of de bestudering van vestigingsplaatsen voor nieuwe industrieën, de problemen van de stijgende prijzen in stedelijke woonomstandigheden, of een opiniepeiling waar we nu mee bezig zijn naar de voorstelling die jonge mensen zich nu maken van de wereld in het jaar 2000 - het is onmogelijk om dat allemaal te doen op een multinationale basis met deelname van de Oosteuropese landen als het niet via dit kanaal verloopt.

Op dit moment ontvangen we jaarlijks ongeveer $300 000 van westerse landen en ongeveer hetzelfde bedrag van landen uit het Oosten in niet-inwisselbaar geld. Als we daarom bijdragen in bijvoorbeeld Poolse zloties ontvangen, organiseren we een paar van onze vergaderingen in Polen teneinde dit geld te kunnen gebruiken. Bovendien kost het organiseren van bijeenkomsten in Oost-Europa gewoonlijk een derde tot een kwart van wat het zou kosten als we het in een westers land deden. Hoe dan ook, wij nemen nooit geld aan als er ook maar éen voorwaarde aan verbonden is, noch van het Westen, noch van het Oosten.

[p. 165]

Hoe raakte u er zo van overtuigd dat dit idee voor uw centrum überhaupt mogelijk was?

Ik zal u een concreet voorbeeld geven. Éen van de eerste projecten die we ondernamen betrof de wijze waarop door hoog ontwikkelde landen bijstand werd gegeven aan de ontwikkelingslanden. Het probleem hield het volgende in: wij zijn afkomstig uit verschillende systemen en wij proberen de zogenaamde derde wereld bij te staan door ze enorme sommen geld te geven. Dat levert geen resultaat op. Waarom niet? Om op deze vraag antwoord te kunnen geven bereidden wij een bijeenkomst van deskundigen voor. Het was een bijeenkomst van de meest vooraanstaande mensen die wij ooit hier hebben gehad. Uit de Sovjet-Unie ontvingen we professor Arzumanjan, lid van de Sovjet-academie voor wetenschappen. Uit het Westen hadden we onder meer professor Edward Robinson van de universiteit van Cambridge, een befaamde Britse econoom. We stonden ze met kloppend hart op te wachten terwijl we dachten, dit is onze eerste grote bijeenkomst. Zal het ook onze laatste zijn? Zal het onmogelijk blijken te zijn om samen te werken? We hadden hier tenslotte te maken met problemen die ook van min of meer ideologische aard waren. We verwachten twee manieren van denken aan te treffen: een marxistische en een niet-marxistische. Toen vond de bijeenkomst plaats en er was inderdaad een onderscheid, niet zo zeer tussen marxisten en niet-marxisten, maar tussen jongeren en ouderen. Alle jonge mensen aan beide kanten vonden elkaar tegen de ouderen aan beide kanten.

De klassieke generatiekloof?

Het was een probleem dat verband hield met de generatiekloof. Het was hoofdzakelijk een probleem van wél of niet handelend optreden. De wat oudere deelnemers wilden beginnen met een fundamentele ideologische discussie over de verschillen tussen beide systemen. De jongere generatie was in eerste aanleg geïnteresseerd in de pragmatische vraag ‘waarom werkt het niet?’ Zij redeneerden als volgt: Laten we beginnen met de vraag waarom de hulp van de rijke landen niet werkte en daarna komen we misschien terecht bij vraagstukken van ideologische aard. De belangrijkste scheidslijnen liepen tussen de ideologen en de anti-ideologen, tussen oud en jong. Het eindigde in een overwinning voor de jongeren. Na die bijeenkomst verdween onze angst. We wisten dat we een realiteit waren geworden. We leerden dat de scheidslijnen lagen tussen competente en incompetente mensen.

Stuurt u teams uit naar bijvoorbeeld Japan om onderzoek te verrichten?

In een land werken wij altijd met een team dat bestaat uit deskundigen van het desbetreffende land. Anders zou het onmogelijk zijn. Hier

[p. 166]

in ons centrum in Wenen hebben we natuurlijk ontmoetingen tussen wetenschapsmensen uit verschillende landen en met verschillende achtergronden, niet alleen sociaal en politiek, maar ook cultureel.

Is de samenwerking tussen vogels van een dergelijk verschillende pluimage wel vruchtbaar?

Wij hebben bewezen dat het uitstekend werkt. Wij hebben op het gebied van de sociale wetenschappen een opmerkelijke integratie bereikt. Dat is nooit eerder gebeurd. We zijn ongeveer twaalf jaar geleden met ons werk begonnen. Toen bestond het zogenaamde cross-nationalonderzoek op dit terrein vrijwel niet. Het kwam zowel binnen de westelijke als de oostelijke wereld weinig voor. Tussen Oost en West bestond het helemaal niet. Toen werd er zelfs niet gedacht dat het mogelijk was dat het ooit nog eens zover zou komen. Het was onze bedoeling in Europa een wetenschappelijke gemeenschap van sociale wetenschappers te creëren.

Hebt u een kruisbestuiving tot stand gebracht?

Nee, dat niet. Laat me met een concreet voorbeeld uitleggen wat er gebeurde met ons onderzoek naar automatisering bijvoorbeeld. We vormden een groep van deskundigen die gedurende wat langere perioden een aantal keren in Warschau, Polen, bijeenkwam. De groep bestond onder meer uit een computerspecialist van de universiteit van Honolulu op Hawaii, nog een van de universiteit van Moskou, terwijl er verder specialisten waren uit Japan, Groot-Brittannië, de Bondsrepubliek Duitsland, Oostenrijk en Denemarken, en natuurlijk onze eigen Poolse wetenschapsmensen. Deze groep werkte voortreffelijk samen. Wij hebben bewezen dat het kon en wij hebben het aangemoedigd.

Met andere woorden, uw centrum heeft veel op unieke wijze gedaan voor de integrale menselijke betrekkingen tussen Oost- en West-Europa, en misschien zelfs tussen werelddelen.

Wij hebben het gevoel dat wat mogelijk was op dit zeer moeilijke terrein, zeker ook mogelijk is op andere terreinen. Het probleem bestaat niet alleen uit het extrapoleren van deze ervaringen en het stellen van de vraag, hoe komt het dat dit instituut dit heeft bereikt? En welke praktische conclusies kunnen uit deze ervaring worden getrokken? Ik geloof dat zonder de politieke opening, zonder het begin van een tijdvak van vreedzame samenwerking, ons succes onmogelijk zou zijn geweest. Ten tweede: er moet bij bepaalde kringen van mensen of in een bepaald milieu een echte behoefte bestaan; dat kan een wetenschappelijk, politiek of economisch milieu zijn, er moet een sociale behoefte bestaan om dit te bereiken. En ten derde, en dat is erg belangrijk, zou ik

[p. 167]

willen volhouden: in het verleden hadden we twee stukken Europa, politiek verdeeld met alle soorten achterdocht en met traditionele conflicten. Daarom moest er een juiste tactiek gevolgd worden die rekening hield met resten van die achterdocht, tradities en stereotypen. Daarom baseerden wij onze activiteiten van het begin af aan op de volledige overeenstemming tussen Oost en West en op de volledige vertegenwoordiging van beide kanten in Europa. Vaak wordt de fout begaan eerst in het Westen plannen te organiseren en na te streven, of eerst in het Oosten, en vervolgens de andere partij uit te nodigen mee te doen. In dergelijke gevallen is het initiatief meestal vanaf het begin gedoemd te mislukken. Zoals ons voorbeeld aantoont, zou men integendeel vanaf het allereerste begin van een project beide kanten als volwaardige partners moeten laten meedoen. Zij zouden evenveel gelegenheid moeten hebben om tot volledige overeenstemming te komen. Vanaf het begin waren beide kanten ingelicht. Later toen we al volop bezig waren, deden we altijd alles op basis van een volledig en absoluut evenwicht tussen Oost en West. Alles wat we doen gaat fifty-fifty, alleen om te vermijden dat éen kant zou proberen de andere kant te overvleugelen. Wij hebben dat onmogelijk gemaakt. Toen we de raad van bestuur van het centrum opzetten, en dit is het belangrijkste bestuurslichaam, begonnen we met acht leden, als ik me niet vergis. Dat was vier-aan-vier. Toen werd het vijf-aan-vijf. En nu is het acht-acht. In de raad zelf hebben we op basis van een gentleman's agreement, en dus niet door middel van de statuten, een recht van veto ingevoerd. Dat betreft de toelating van nieuwe leden tot de raad. Maar besluiten over onze werkzaamheden kunnen ook door een veto getroffen worden. Als er éen lid van de raad tegen is, beschouwen we het probleem als niet-bestaand.

Als je een instituut wilt opzetten met een echt pan-Europees karakter, en als je dus de integratie van Europa wil bevorderen - en dat gaat niet alleen op voor de sfeer van wetenschappelijke samenwerking - moet je beginnen met de volledige kennis en instemming van beide kanten van Europa, Oost en West. Het zou dus onjuist zijn eerst een instituut op te zetten in een bepaald deel van Europa en pas daarna de andere kant uit te nodigen om mee te doen. Dit principe kan ik maar niet genoeg benadrukken. Dat is volgens mij de belangrijkste les die uit de ervaringen van dit Europees centrum kan worden getrokken.

Bent u hoopvol gestemd over de navolging die uw voorbeeld zal vinden?

Dat is in éen geval al gebeurd. In Zaïre is een centrum als het onze opgezet. Daar hebben wij aan deelgenomen. Daar waren ook problemen, niet vanuit het standpunt van socialistische of niet-socialis-

[p. 168]

tische landen, maar van anglofiele Afrikanen en francofiele Afrikanen. En behalve het taalprobleem, waren er cultuurproblemen. Er bestonden ook organisationele benaderingsverschillen. Een tijdje geleden kregen we hier bezoek van de directeur van het centrum van Zaïre, professor Bongoy van de universiteit van Zaïre. Hij wilde onze organisatie bestuderen. In Cairo wordt nog een centrum opgezet en in Zuid-Amerika zijn er verscheidene gepland.

Uw centrum krijgt baby's.

Inderdaad. Ons Europese voorbeeld krijgt langzamerhand verspreiding. Het was vanaf het begin de opzet om partners te hebben in de verschillende werelddelen, zodat onze werkzaamheden inderdaad wereldomvattend zouden worden. In juni 1976 zal de unesco alle bestaande coördinatiecentra op het terrein van de sociale wetenschappen bij elkaar brengen met de bedoeling de onderlinge samenwerking te verbeteren. Ik hoop dat dit het begin zal vormen van een nieuwe fase in ons aller bestaan.