Europa. 25 interviews over de toekomst van de Oude Wereld

[p. 9]

Urho K. Kekkonen

Urho Kaleva Kekkonen werd op 3 september 1900 geboren in Pielavesi, de provincie Savo, in Finland. Zijn vader werkte in de bossen. In 1911 verhuisde de familie naar Kajaani, in Noord-Finland, waar Urho naar school ging. Reeds in 1916 schreef hij zijn eerste artikelen. In 1918 nam hij deel aan de burgeroorlog als vrijwilliger in het Kajaani-partisanenregiment. Hij ging rechten studeren in 1926 en promoveerde in 1936. Zijn politieke loopbaan ving in de jaren dertig aan. In 1936 werd hij tot het parlement gekozen. Hij bleef lid tot hij in 1956 tot het presidentschap van de republiek werd geroepen. Hij was een intieme medewerker van zijn voorganger president J.K. Paasiviki. In maart 1950 stelde Kekkonen zijn eerste regering samen. Hij werd vijfmaal tot minister-president benoemd tussen 1950 en 1956. In 1973 werd Kekkonens huidige periode van het presidentschap bij een bijzondere wet verlengd tot 1978. Hij was getrouwd met de bekende Finse schrijfster, Sylvi Salome Uino, die in 1974 is overleden. Het gesprek met de Finse president vond in Villa ‘Tamminiemi’ in een bosrijke buitenwijk van de Finse hoofdstad plaats. Op de vleugel in éen der salons van de presidentiële villa stond een orchidee bij het portret van mevrouw Kekkonen.
President Kekkonen tekende voor Finland in 1975 de Slot-akte van Helsinki.

Hoe is Finland erin geslaagd haar betrekkingen met de Sovjet-Unie, die aanvankelijk door wantrouwen en bij tijd en wijle zelfs door openlijke vijandelijkheid werden gekenmerkt, te veranderen in een verhouding gebaseerd op samenwerking en wederzijds vertrouwen?

Daarvoor moeten wij om te beginnen terug naar de herfst van het jaar 1944. Wij hadden twee oorlogen verloren. Wij stonden alléén. Onder die omstandigheden was onze voornaamste taak ons voortbestaan als natie te verzekeren. Dit hield in dat wij het vertrouwen van de Sovjets moesten winnen. Of, zoals mijn voorganger, J.K. Paasikivi placht te zeggen, wij moesten in staat zijn om de gerechtvaardigde belangen van de Sovjet-Unie te garanderen, namelijk vrede en veiligheid aan de noord-westgrens van de Sovjet-Unie. Het was niet alleen een kwestie van het vinden van een modus vivendi, maar wij moesten een basis voor onze relaties creëren, op grond waarvan de Sovjet-Unie onze speciale positie niet alleen zou tolereren, maar er tegelijkertijd van overtuigd zou zijn, dat zij daarmee haar eigen belangen het beste zou dienen. Wij moesten in feite van het beginsel uitgaan, dat er geen conflicterende belangen waren die dergelijke doelstellingen in de weg zouden staan. Wij waren ons er duidelijk van bewust, dat dit het fundament was waarop onze nationale politiek gebaseerd moest worden.

Zoals u al opmerkte, stonden wij voor 1939 inderdaad uiterst wan-

[p. 10]

trouwig tegen de Sovjet-Unie. Dit waren uiteraard in de eerste plaats emotionele gevoelens die zeer diep geworteld waren. Toen de tsaar in het begin van deze eeuw het plan opvatte om onze autonome status binnen het Russische rijk te vernietigen, leidde dit tot een aanzienlijke mate van wantrouwen en twijfel aan de bedoelingen van de Russen. Later, kwamen wij in Finland wantrouwig te staan tegenover het bolsjewisme. Wij wantrouwden het intens, omdat wij er een agressieve ideologie in zagen, die volgens ons ook tegen de Finse democratie was gericht. Dit wantrouwen strekte zich uit tot alles wat Russisch was, de Russen zelf incluis.

In 1944, na onze tweede nederlaag, tekenden wij een wapenstilstandsverdrag. Dit legde ons werkelijk een zeer zware last op, maar desondanks begonnen wij meteen met de uitvoering ervan. Natuurlijk stelde dit ons voor grote moeilijkheden, zoals bijvoorbeeld de enorme herstelbetalingen. Verder moest het Finse leger aanvankelijk de Duitsers uit het noorden van ons land verdrijven. Maar toen de Sovjet-Unie constateerde dat wij in staat en bereid waren om de strenge voorwaarden van het wapenstilstandsverdrag na te komen, schiep dit volgens mij bij de Sovjets het noodzakelijke vertrouwen jegens Finland.

Van Finse kant af bezien, bleef er echter nog lange tijd aanzienlijk wantrouwen jegens de Sovjet-Unie bestaan, ook na het sluiten van het wapenstilstandsverdrag. Toen wij bijvoorbeeld juridische acties begonnen te ondernemen tegen mensen die ervan beschuldigd werden verantwoordelijk te zijn voor de oorlog, kantte de toenmalige publieke opinie zich fel tegen de uitvoering van deze clausule uit het verdrag met Rusland. Ongetwijfeld was dit een uiterst moeilijke operatie. Als minister van Justitie had ik met vele onaangename kwesties te maken, en dit was er éen van. Maar Paasiviki en ik stonden beiden op dezelfde manier tegenover deze zaak, namelijk dat wij, hoe wij er zelf ook over mochten denken, de belangrijkste punten van het wapenstilstandsverdrag moesten nakomen. Dat hebben wij inderdaad ook gedaan. Wij achtten dat onze plicht.

Dat deze kwestie aan mij werd toevertrouwd, was voor een deel het gevolg van het feit dat ik de Finse fascistische partij, de Patriottische Volksbeweging, in 1938 geprobeerd had te ontbinden. Ik was toen minister van Binnenlandse Zaken. Ik heb toen inderdaad een besluit van die strekking uitgevaardigd. Later werd dit door het hoge gerechtshof met twee tegen één stem ongeldig verklaard, maar in ieder geval had ik mijn best gedaan om de expansie van de fascistische krachten in Finland tegen te gaan. Dit is tot op zekere hoogte misschien wel de reden voor het vertrouwen dat ik van de kant van de Sovjets genoot, ook in de naoorlogse periode.

Ik zou nog op een ander feit willen wijzen dat daarbij misschien van

[p. 11]

belang kan zijn. In de afgelopen jaren heb ik kunnen constateren dat de leiders van de Sovjet-Unie Finland in zekere zin welgezind zijn. Als wij ons afvragen hoe dat komt, moeten wij in de geschiedenis terug, naar de tijd dat Lenin gezocht werd door de tsaristische politie, en in Finland een toevluchtsoord vond. Hier genoot hij bescherming, niet alleen van linkse politici, maar ook van mensen uit bourgeoiskringen. Mijn eigen ervaringen van de afgelopen twee of drie decennia, waarin ik ruime gelegenheid heb gehad om met de Sovjet-leiders van gedachten te wisselen, en de manier waarop bepaalde dingen om zo te zeggen aan de oppervlakte komen, wijzen er wel op dat de Sovjet-houding ten opzichte van Finland nog steeds min of meer emotioneel is, maar dan in positieve zin. Dit zijn een aantal factoren, die een situatie hebben geschapen, waarin de houding van ons volk tegenover de Sovjet-Unie en het Sovjet-volk in de afgelopen decennia, ik mag wel zeggen, volledig is veranderd.

Gelooft u dat éen van de geheimen van goede relaties met de Sovjet-Unie eerlijkheid tegenover de Sovjet-leiding en het strikt nakomen van de voorwaarden van onderlinge overeenkomsten is?

Ja, inderdaad. De basis van alles is wederzijds vertrouwen. Dit is alleen mogelijk wanneer overeenkomsten naar de letter worden nageleefd. Het is echter ook belangrijk om vrijelijk met elkaar te kunnen communiceren, om in een voortdurende dialoog van gedachten te blijven wisselen, zodat beide kanten in de gelegenheid zijn om een goed inzicht in elkaars motieven en bedoelingen te krijgen.

Naar het schijnt, respecteren de leiders in Moskou de Finse neutraliteit zonder voorbehoud.

Ik geloof dat het Verdrag van vriendschap en wederzijdse steun van 1948 wat dat betreft als richtsnoer kan dienen. Daarin is bepaald dat Finland zich samen met de Sovjet-Unie tegen agressie van Duitsland of één van haar bondgenoten teweer zal stellen. Maar daarnaast bevat het Verdrag een clausule waarin de Sovjet-Unie van haar kant heeft vastgelegd dat zij Finlands wens om in vredestijd buiten de belangenconflicten van de grote mogendheden te blijven, zal respecteren. Ons streven naar neutraliteit is ook daar op gebaseerd. Sinds 1956 is dit respect van de Sovjets voor de Finse neutraliteit in talrijke gemeenschappelijke verklaringen steeds opnieuw onderstreept.

Maar uw neutraliteit betekent allerminst dat Finland een passief toeschouwer bij internationale kwesties is. Uw land heeft de Verenigde Naties altijd zeer actief gesteund. Finse jongemannen hebben in dienst van de Verenigde Naties tijdens patrouille-operaties hun leven ge-

[p. 12]

offerd.

De actieve aard van onze Finse politiek is eveneens van een bijzonder soort. Paasiviki, op wiens opvattingen deze politiek voornamelijk is gebaseerd, was als president van mening dat wij tot deze politiek van vriendschap met onze buren konden overgaan. Hij probeerde alle internationale afspraken en verplichtingen uit de weg te gaan. Toen wij bijvoorbeeld het lidmaatschap voor de Verenigde Naties hadden aangevraagd, zei hij: ‘Laten we niet overijld te werk gaan, jongens. Zo belangrijk is het niet. We zullen alleen maar in moeilijkheden komen, wanneer wij bij conflicten tussen de grote mogendheden ons standpunt moeten laten horen.’

Ik stond een andere mening voor. Ik was van oordeel dat wij elke gelegenheid moesten aangrijpen om onze vreedzame neutraliteitspolitiek uiteen te zetten. Van een dergelijke gelegenheid maakten wij bijvoorbeeld gebruik toen wij voorstelden een noordelijke kernvrije zone in te stellen, of toen wij aanboden om de voorbereidingen voor de conferentie voor veiligheid en samenwerking in Europa op ons te nemen.

Deze Finse benadering doet mij in bepaalde opzichten denken aan de historische conferentie van niet-gebonden landen in Bandung, 1955, die door de toenmalige president van Indonesië, Soekarno, werd georganiseerd.

Er zijn inderdaad grote overeenkomsten. Maar aan de andere kant, schijnt deze groep van niet-gebonden landen tot op zekere hoogte in verschillende partijen te zijn verdeeld. Zolang de omstandigheden zich niet wijzigen, zijn wij tevreden met de rol die wij wat dat betreft, op dit moment spelen.

Uit een aantal uitspraken van u maak ik op dat de beschuldiging dat uw land onder Sovjet-druk ‘gefinlandiseerd’ is, door u fel wordt bestreden.

Feitelijk heeft de wijze waarop de betrekkingen tussen de West-europese staten en de Sovjet-Unie zich ontwikkeld hebben, het begrip ‘finlandisering’ zoals dat vaak wordt voorgesteld, van elke inhoud ontdaan. Met andere woorden, op het ogenblik werken alle westelijke staten op dezelfde wijze met de Sovjet-Unie samen als wij.

Ik zou graag willen dat wij in Nederland al zulke positieve relaties met de Sovjet-Unie hadden als u.

Uiteraard verkeren wij niet in dezelfde omstandigheden. Maar elk jaar beseffen wij opnieuw dat er overeenkomsten met de Sovjet-Unie gesloten worden, die tien jaar geleden nog onmogelijk waren geweest. Ja, finlandisatie is voor ons inderdaad aanvaardbaar, maar het heeft

[p. 13]

een andere inhoud dan de pejoratieve betekenis die er meestal aan wordt gehecht.

En hoe meer men zich realiseert, bijvoorbeeld naar aanleiding van de Conferentie van Helsinki, in welke mate wij allen belang hebben bij het handhaven van de vrede in Europa, des te meer zullen de inspanningen die Finland zich getroost heeft om tot een dergelijk resultaat te komen, worden gewaardeerd. Waarschijnlijk zullen er nog wel tegenslagen volgen. Maar in ieder geval heeft zich een verandering - een fundamentele verandering - voorgedaan die een terug naar de situatie van vóór de Conferentie van Helsinki onmogelijk maakt.

Was het moeilijk om gastheer te zijn voor zoveel vogels van diverse pluimage, zoals in Helsinki bijeen waren?

Ik houd van mensen. Ik houd er tevens van met ze te praten. Daarom was het voor mij misschien makkelijker om op een dergelijke conferentie gastheer te zijn dan voor iemand met een eenzelviger natuur. Ik heb alle deelnemers aan de conferentie op een even onbevoordeelde manier ontvangen. Wij in Finland hechten over het geheel genomen, zeer veel waarde aan deze conferentie. Tevens menen wij dat de conferentie een groot succes is geweest. Wij beseffen dat de eer om deze bijeenkomst te mogen organiseren, een grote overwinning voor onze nationale politiek heeft betekend.

Zoudt u het aandurven om westerse staatslieden enige suggesties aan de hand te doen hoe zij het Finse recept om vruchtbare en positieve betrekkingen met het Kremlin aan te knopen kunnen toepassen?

Het is mij een genoegen om mijn mening hierover kenbaar te maken. Maar ik moet eraan toevoegen dat ik niet zo goed op de hoogte ben met het beleid dat in dit opzicht in West-Europa gevoerd wordt, dat ik hier vanuit het hoge noorden zou kunnen aangeven wat het beste procédé zou zijn om de betrekkingen met de Sovjet-Unie zodanig te verbeteren, dat zij even vertrouwelijk worden als de relaties die Finland met Rusland onderhoudt.

Ik geloof dat de mensen in het westen zichzelf zouden moeten bevrijden van bepaalde vooroordelen, die nog steeds hun houding ten opzichte van de Sovjet-Unie bepalen. Dat is de weg die wij ook hebben moeten volgen. Vroeger waren wij bang voor de Sovjets. Wij vertrouwden ze niet. Wij hadden vele verkeerde ideeën over hun bedoelingen, over hun binnenlandse situatie, enzovoort. Dit was een hindernis die wij moesten overwinnen.

Ik zal u mijn ex-libris laten zien. (De president maakte zijn jasje open om een op zijn overhemd geborduurde afbeelding van een visser, die tegen de stroom in aan het vissen was, te tonen.) Uit deze afbeel-

[p. 14]

ding blijkt geloof ik wel wat mijn politiek is geweest, namelijk altijd tegen de stroom in. Misschien heb ik mijzelf eerder kunnen bevrijden van de vooroordelen en angsten die zelfs onder het Finse volk heersten, dan vele anderen. Op mijn eigen manier heb ik mijn omgeving ertoe gebracht - wat dit betreft heeft de omgeving mij niet beïnvloed, maar ik de omgeving - om dezelfde houding tegenover de Sovjet-Unie aan te nemen als ik.

Dat doet mij denken aan de psycholoog Gordon Allport, die aan de Harvard-universiteit werkzaam was. Allport heeft namelijk eens verklaard dat een molecuul makkelijker te kraken valt dan een vooroordeel.

Dat zijn harde woorden, maar vooroordelen en vermoedens zijn inderdaad uiterst hardnekkig. En als een politiek leider voor de taak staat zo'n vooroordeel aan te pakken, houdt hij natuurlijk altijd rekening met de mogelijkheid dat zijn eigen politieke carrière erdoor kan worden aangetast. Met gevolg dat hij er liever maar niet aan begint, ook al is hij misschien persoonlijk van de noodzakelijkheid ervan overtuigd.

Maar gelooft u niet dat het voor westelijke politieke leiders de hoogste tijd is om initiatieven te ontplooien om dergelijke vooroordelen uit te bannen?

Ik hoop dat het gunstige politieke klimaat dat in de afgelopen paar jaar is ontstaan, impulsen geeft tot nieuwe stappen in deze richting - misschien met name van de kant van jongere politieke leiders, van een nieuwe generatie.

Sommige westelijke leiders gedragen zich vaak nogal onhandig en weten niet goed wat zij doen moeten, als het om het aanknopen van hartelijke relaties met Sovjet-leiders gaat.

Misschien. Hoe het ook zij, ik vond Nikita Chroestjov bijvoorbeeld een zeer interessant en prettig iemand om mee te praten. Ik kon heel goed merken, bij meer dan een gelegenheid, dat hij zeer positief tegenover Finland stond. In het verleden heb ik uiteraard ontmoetingen gehad met Stalin, Molotov, Malenkov en andere leiders. Ik herinner mij dat ik eens tegen Molotov opmerkte dat ik het jammer vond dat er ooit oorlog tussen onze beide landen was geweest en dat dit misschien was voortgekomen uit een gebrek aan begrip van onze kant, waarop hij nogal tot mijn verrassing antwoordde: ‘Wij hebben in onze politiek tegenover Finland ook fouten gemaakt.’

Ik heb ook vele gedenkwaardige gesprekken, zowel formele als informele, gevoerd met de huidige Sovjet-leiders. Leonid Brezjnev heb ik al in 1961 leren kennen toen hij als voorzitter van de opperste-Sovjet

[p. 15]

een bezoek aan Finland bracht. Ik herinner mij ook heel goed hoe ik premier Kosygin voor het eerst ontmoette. Ik dineerde een keer in het Kremlin, in de tijd dat Croestsjov nog eerste minister was. Deze vroeg mij of ik er geen bezwaar tegen had dat hij iemand aan zijn tafel nodigde die veel in te brengen had in de Sovjet-politiek. Ik nam zijn voorstel met graagte aan, waarop hij Alexei Kosygin vroeg bij ons te komen zitten. Sindsdien heb ik heel nauw met Kosygin samengewerkt en veel waardering voor hem gekregen. Zijn gezicht heeft een heel strenge en ernstige uitdrukking. In feite gaat daarachter een zeer groot gevoel voor humor schuil. Wij zijn heel goede vrienden. Ik zou wat dat betreft willen benadrukken, dat het voor westelijke leiders, die met de Sovjets moeten onderhandelen, geen enkele zin heeft om te proberen hen te bedriegen of om de tuin te leiden. Dat merken zij meteen en anders komen zij er later wel achter, wanneer de kwestie niet op correcte wijze of zonder pogingen om de waarheid te verhullen, uiteen werd gezet. Ik zou daarbij willen opmerken dat de relaties die ikzelf en wij Finnen in het algemeen met de Sovjets hebben opgebouwd, voor een belangrijk deel gebaseerd zijn op het feit dat zij er zeker van kunnen zijn dat wij een eerlijke en openhartige opening van zaken geven.

Heeft u sedert de historische Conferentie van Helsinki nog verdere vooruitgang kunnen waarnemen?

Tot op heden zijn er enkele kleine stapjes in de goede richting gezet. Voor zover ik dat kan beoordelen duidt dit op het begin van een ontwikkeling waarvoor de omstandigheden gunstig zijn. Er worden geen nauwkeurige berekeningen in het Westen gemaakt over de betekenis die de verzachting van bepaalde punten van de Sovjet-politiek zou kunnen hebben - ik denk bijvoorbeeld aan de grotere vrijheid die buitenlandse journalisten in Rusland genieten. Maar ik geloof dat het Westen, ondanks haar open samenleving, ook bepaalde hindernissen te nemen heeft in zijn betrekkingen met de Sovjet-Unie. Men zou moeten proberen dit zo snel mogelijk te doen.

Wat voor hindernissen bijvoorbeeld?

Niet zozeer wettelijke beperkingen, maar samenlevingen hebben hun eigen interne regels die erg moeilijk te veranderen zijn. Dit wordt in het Westen vaak vergeten, of misschien wordt er niet ingezien dat deze belemmeringen op één lijn staan met die aan de andere kant.

Wat de conferentie van het volgend jaar in Belgrado betreft, het vervolg op de conferentie van Helsinki - is Finland actief bij de voorbereiding van deze bijeenkomst betrokken en wat verwacht u ervan?

Wij zien vol verwachting uit naar deze conferentie in Belgrado, die

[p. 16]

alle deelnemende staten de onontbeerlijke gelegenheid zal geven om de uitvoering van de Slot-akte aan een gemeenschappelijke evaluatie te onderwerpen. In het huidige stadium betekent voorbereiding op deze conferentie in de allereerste plaats handelen in de geest van de Slot-akte van de bijeenkomst in Helsinki en het toepassen van de daarin genoemde punten. Wij in Finland proberen dat te doen. Wij zien vol verwachting uit naar de conferentie in Belgrado, in de vaste overtuiging dat de veiligheid en samenwerking in Europa steeds meer zullen toenemen, ten voordele van iedereen.