Het dolgedraaide brein. Oltmans in discussie met Foudraine

[p. 68]

Derde gesprek

Foudraine Ik zou een concreet voorbeeld willen geven. Het betreft een huisvrouw, maatschappelijk werkster, rooms-katholiek, die niet vaak naar de kerk gaat. Zij leidt een redelijk leven met haar man, alhoewel er spanningen zijn. Zij werd enkele weken geleden gemasseerd en toen gebeurde er iets wonderlijks. Ná deze massage-sessie had zij plotseling een sensatie alsof haar denken stopte. Ze viel in een toestand van volmaakte vrede en harmonie. Het scheen haar toe alsof alles om haar heen uit stralende liefde bestond. Het was een formidabele ervaring. Of liever, deze ervaring verbijsterde haar totaal. Ze was er niet meer. Het was alsof zij alle ervaring een ‘zelf’ te zijn had verloren en ze plotseling tot in de kern van alle dingen zag. De ervaring bleef aanhouden, zwol aan en ebde weer weg. In opperste verbazing begon zij erover te spreken. Haar man begreep haar niet en werd ongerust. De huisarts begreep er ook niets van. Zij werd naar een psychiater gebracht in de plaats waar zij woonde. Ook hij begreep er niets van, fronste de wenkbrauwen, mompelde ‘randpsychose’ en gaf tranquillizers. Dit plaatste deze vrouw in een groot isolement. Zij had de overtuiging dat wat zij had beleefd, niets met een psychose te maken had. In plaats van eerst bevestiging te krijgen omtrent de fundamentele en positieve betekenis van haar ervaring, werd deze geëtiketteerd als symptoom van een of andere geestesziekte. Gelukkig werkte bij haar iemand, die mij goed kende. Ik beluisterde haar verhaal en we kregen een diep contact. Tijdens een tweede gesprek vertelde de vrouw ervan overtuigd te zijn iets essentieels te hebben meegemaakt. Ze zei: ‘Ik ben mij van allerlei dingen plotseling scherp bewust. Mijn zintuigen functioneren bijna honderd procent. Vroeger leek het of mijn zintuigen helemaal niet functioneerden. Gisteren gaf ik mijn planten water. Meestal doe ik dit in een soort dromende toestand, piekerend over gisteren of over wat ik morgen moet gaan doen. Maar plotseling werd ik mij van al dit denken bewust.’ Stel je voor, een huisvrouw in Nederland, die

[p. 69]

mij dit toevertrouwt. Zij vervolgde: ‘Ik besefte ineens dat denken zich altijd uitstrekt óf over verleden óf over toekomst. Denken houdt zich voortdurend bezig met wat voorbij is of wat straks zou kunnen gaan gebeuren. Ik besefte, dat ik nooit NU was. Met dit inzicht in de totale stroom van het denken, viel ik opnieuw - hoewel minder duidelijk dan tijdens de eerste ervaring - in het NU. Ik werd letterlijk een plantbegieter. Het was alsof ik zelf het plantje werd. En wat nog indrukwekkender was, mijn zintuigen functioneerden nu zo scherp dat ik kleine luchtworteltjes waarnam, die uit de aarde in de pot staken. Het was of het plantje mij iets wilde vertellen. Mijn inzicht was onmiddellijk. Ik concludeerde; die plant moet worden verpot.’ Ik zei toen tegen haar: ‘Dát, mevrouw, dát is Intelligentie.’

Oltmans Ik denk niet dat onze lezers dit verhaal zonder meer kunnen volgen.

Foudraine We spraken over deze eenheidservaring toen het was ‘alsof ze dat plantje werd’. We spraken ook over dat hieren-nu zijn, dus wanneer het denken stopt en die formidabele presentie er is. We spraken over een aanwezigheid met alle zintuigen in de volle werkzaamheid, NU. Bij een dergelijk intens functioneren is er een direct waarnemen van dát wat ís. De vrouw zelf gebruikte nota bene letterlijk de woorden, ‘dát wat ís’. Een waarnemen dus waarbij alle informatie, die tot efficiënte en intelligente actie voert, louter en alleen uit ‘dát wat ís’ voortkomt. Een zien zonder dat de ‘ziener’ in functie is.

Oltmans Dat is die Intelligentie met een hoofdletter I waar jij steeds over spreekt.

Foudraine Ja, ik vind het een goed voorbeeld. Deze vrouw is in hoog tempo boeken van Osho gaan lezen. Haar man werd steeds ongeruster.

Oltmans Vind je dat gek?

Foudraine Nee. Maar ze heeft tegen hem gezegd ‘Ik ben helemaal niet ziek, beste kerel. Ik ben dichter bij jou dan ooit tevoren.’ Letterlijk zei ze tijdens ons tweede gesprek: ‘Tot nu toe heb ik altijd geslapen. Ik weet nu, dat ik nog steeds slaap. Maar ik ben er ook zeker van dat wat mij is overkomen de essentie is van waar het om gaat.’ Dit is natuurlijk niet het enige voorbeeld

[p. 70]

dat ik ken. Toevallig gebeurde dit onlangs. Het bevestigt wat in onze vorige gesprekken aan de orde kwam. Intelligentie zit niet in dat ding tussen onze twee oren. Wat tussen onze twee oren zit is geraas, geroezemoes, dat ons, geïdentificeerd als wij zin, in een dromende, niet-presente zijnswijze houdt. Men is niet... NU. De waarheid is: ‘ik’ kán nooit NU zijn. ‘Ik’ is altijd dat wandelende verleden, die ‘chip’ die een eigen mentale wereld schept en die het waargenomene overdekt met symbolen. Het samengaan van ‘ik’, dat wil zeggen het psychische zelf in voortgaande actie én Werkelijkheid is onmogelijk. Ze sluiten elkaar per definitie uit.

Oltmans Dus wat deze mevrouw ervoer bij het begieten van dat plantje is volgens jou een stroom van Intelligentie op het moment dat het psychische zelf zich even oploste?

Foudraine Dat is het precies.

Oltmans Deze zienswijze heeft inderdaad weinig te maken met wat men in het algemeen onder intelligentie verstaat.

Foudraine Wat ik beschreef werd door Abraham Maslow een ‘peak-experience’ genoemd.

Oltmans Sommige lezers zullen zeggen: was er een golf van Intelligentie nodig om de beslissing te nemen dat een plantje verpot diende te worden?

Foudraine Die vrouw nam helemaal geen beslissing. Het gevoel van een ‘doener’ was weg. Hoe vreemd het ook moge klinken, de beslissing nam zichzelf. De staat waar de vrouw over sprak, die wellicht maar een half uur heeft geduurd, kan gezien worden als een vingerwijzing. Wij, jij en ik, zijn onintelligent, omdat we voortdurend naar die kakofonie in onze hersenen blijven luisteren en daarmee vereenzelvigd zijn. De Verlichte zegt: u bevindt zich in een toestand van metafysische slaap. Daar kan Intelligentie niet liggen. Je zou die slaap ook anders kunnen omschrijven. Wij zijn voortdurend zelf-gepreoccupeerd, voortdurend in een staat van zelf-gerichtheid.

Oltmans We menen uit die getroubleerde soep in ons hoofd onze wijsheid te kunnen putten.

Foudraine Ja. Die soep determineert voortdurend onze actie en onze waarneming. Het psychische zelf - die voortdurende

[p. 71]

zelf-preoccupatie dus, dat zelf-gerichte geroezemoes in ons hoofd waarmee we zo volledig vereenzelvigd zijn - zou wel eens het tegenovergestelde van Intelligentie kunnen zijn. Het psychische zelf is die Gestalt, die het gevolg is van de zigzaggende energielijnen die door de hersens schieten.

Oltmans Toch ontkom je nu niet en nooit aan de permanente gebondenheid met de miljarden ‘information-processors’, dus neuronen, in je brein. Misschien dat Maslow juist om die reden altijd weer benadrukte dat de enige correcte wijze van leren (en programmeren) is het onderkennen van waarheid, feiten, realiteit en ‘Being, the way things are’. Die feiten hangen in het fameuze ‘long term geheugen’ en duiken op, indien gewenst in het ‘short term geheugen’, vervalsen en vervormen naar hartelust, en uit die rijstebrij tezamen moeten onze briljante ideeën voortkomen. Het zijn die miljoenen ‘micro-events’ waar onze gedachtenstromen uit voortspruiten.

Foudraine Zeker. Uit die gedachtenstromen tap je non-stop. Of - beter - dat totaal van die gedachtenstromen ben jij! De Gestalt, die uit de zigzaggende energielijnen in ons hoofd voortkomt, ís de ervaring ‘ik’.

Oltmans Oké, en dat ‘ik’ verwerkt gegevens uit de hersens in schema's. Zo beschikt iedereen over een in kaart gebracht netwerk denkschema's, die dikwijls volmaakt los aan elkaar werden gekoppeld, logisch of niet, terzake doende of niet. Dit proces is ‘een gedachtengang’ gedoopt. Wanneer we denken, voeren deze schema's in de hoofden van mensen - hopelijk in de pas met de aanwezige intelligentie met een kleine i - een ingewikkeld dansje uit. De uitkomst van deze polka van de ‘mind’ vertegenwoordigt dan de wijsheden die we verkondigen. Ik wil je niet teleurstellen, maar dit geldt zelfs voor jou, Osho of Krishnamurti. Wanneer ik naar een video luister van Osho bijvoorbeeld, wijst alles erop dat hij non-stop uit zijn ‘chip’ tapt bij het verkondigen van zijn wijsheden.

Foudraine Ik heb nooit beweerd dat de ‘chip’ niet een enorme hoeveelheid feitelijke kennis kan bevatten en in zich opnemen. Dat geldt zeker voor een geest als die van Osho. Maar hoe het denken, het uit de ‘chip’ tappen, verloopt als Osho of Krishna-

[p. 72]

murti communiceren, dat weet jij nóch ik. Wij weten evenmin of er wel iets uit de ‘chip’ opwarrelt als deze mensen niet communiceren en in hun diepe stilte zijn. Wij kennen die stilte niet. Ik acht het mogelijk - verder kan ik niet gaan - dat zelfs die gebondenheid aan de miljarden neuronen bij hen een diepgaande verandering heeft ondergaan. We moeten niet te snel zijn met conclusies en zeggen dat dat niet kan. Eén ding is zeker, die polka - dat is ‘mind’ - dat ben jíj. Ik wandel in een bos. Ik denk aan de belastingconsulent. Of, ik denk aan mijn geliefde, waar ik gisteren zo hartstochtelijk afscheid van nam. Ik denk aan dit, ik denk aan dat. Ik zie dan feitelijk niets. Zou die kakofonie maar één ogenblik tijdens die wandeling door het bos stilstaan, dan zou ik alle dauwdruppeltjes op grassprietjes opmerken. Dan gaan de ‘doors of perception’ open.

Oltmans De dauwdruppeltjes zie je heus wel, ook al staat dat ding tussen je oren vrijwel nooit stil. Het is eigenlijk nog een wonder dat we, ondanks die ratelkast in ons hoofd, nog van alles opmerken in het voorbijgaan.

Foudraine Dat is waar en niet waar. In feite merken we zeer weinig op. Wij zien héél weinig en horen heel weinig. Het voortjagende denken verduistert onze zintuigen. Onze ogen, oren, tastzin.

Oltmans Je dwingt me tot nadenken over zaken waar ik niet eerder mee in aanraking kwam. Mystici vereenzelvigde ik altijd meteen met dromers en milde fantasten.

Foudraine Mystici - beter te zeggen Zelf-Gerealiseerden of Verlichten - staan pas met de benen op de grond. Ze staan in Werkelijkheid en Waarheid. Om hen heen lopen de dromers, de fantasten en de slaapwandelaars, inclusief jij en ik. Dat is de gruwelijke waarheid. Besef wat dat betekent! Slaapwandelende politici, slaapwandelende wetenschappers, vaak in dienst van die politici, dus je krijgt één dolende kudde op weg naar de ondergang.

Oltmans Het betekent dat je op zijn minst die ontdekkingsreis naar deze andere opvattingen en zienswijzen moet maken, of je ze overneemt of niet. Ik heb een bibliotheekje van honderd boeken over de ‘mind’ aangelegd...

[p. 73]

Foudraine ...maar niet over de staat waarin de ‘mind’ is getranscendeerd, de staat van bewustzijn die wordt aangeduid met het woord ‘no mind’! Jij interviewde 35 wetenschappers over de hele wereld over ‘mind’. Maar heeft geen van die heren dan ooit op déze wijze over Intelligentie gesproken?

Oltmans Het ging over alles, maar nooit over het stopzetten van de ‘mind-clock’, zoals jij suggereert.

Foudraine Al deze heren meenden dus nog altijd de oplossingen van de problemen in de wereld uit die kakofonie van het denken te kunnen halen. Als je erover nadenkt, is dat heel vreemd. Het denken heeft weliswaar wetenschap en alles wat die wetenschap heeft voortgebracht geschapen (inclusief de atoombom en andere wapens om nog efficiënter te vernietigen) maar het heeft ook alle problemen geschapen, alle leed, alle conflicten.

En toch houden we ons krampachtig aan dat oude instrument - het denken - vast en willen nu met datzelfde instrument de problemen oplossen. Dat kan niet.

Oltmans Is dit trouwens wat de Verlichten, wat Osho, de Bhagwan, verkondigen?

Foudraine Dit is wat Osho zegt. Dat is wat Verlichten uit het verleden en alle huidige, thans levende, Zelf-Gerealiseerden telkens weer zeggen. Zij spreken over een staat van niet-zelf (‘anatta’ was de term die Boeddha gebruikte), en daarmee van niet-gescheidenheid, waarbij dat geroezemoes zijn macht heeft verloren en er stralende aanwezigheid is. Een staat die als ‘nomind’ wordt aangeduid, een staat van transcendentie van ‘mind’. De creatieve manifestatie van dat stralende, nu vrije bewustzijn, niet meer verkleefd aan inhoud, dát is Intelligentie. Als dus de inhoud van het bewustzijn zijn dominante kracht verliest en deel wordt van een totaal andere Gestalt van het bewustzijn.

Oltmans Gesteld dat we de databank schrappen, als niet terzake doende. Dat kan natuurlijk helemaal niet, maar vooruit: we zetten het gekakel in de hoofden stil. Hoe moeten we dan verder?

Foudraine Die databank hoeven we dus niet te schrappen.

[p. 74]

Veel van de inhoud is inderdaad niet ter zake doende. Als dat gekakel zijn macht heeft verloren en er diepe stilte is, dan moet je niet meer verder. Dan bén je. Dan stopt ook die beweging, aangeduid met het woord ‘verder’. En wat het denken betreft, het blijkt zo te zijn dat, bij een totale transformatie van het bewustzijn van de mens, dat denken in een natuurlijk ritme valt. Dat betekent, dat denken volautomatisch wordt ingeschakeld - en luister goed wat ik zeg -alleen als het echt nodig is. We hebben in ons vorige gesprek immers gesteld, dat denken wel degelijk als instrument in deze nieuwe zijnswijze kan worden gebruikt. Denken (dus dat aspect van ‘mind’) is dan gewoon een mooi instrument, zoals een hand dat is. Waar het om gaat is dat, om te leven van moment tot moment, die voortdurende, meestal chaotische denkprocessen helemaal niet nodig zijn. Er is dan een leven als alles-doordringend-bewustzijn. Osho gebruikt het woord ‘Godliness’, of ‘Universeel Bewustzijn’, wat tevens Geluk, Liefde, Intelligentie en Creativiteit is.

Oltmans Je maakt toch te veel statements, die op pertinente verklaringen lijken, maar voor mij bewijzen uit het ongerijmde blijven. Of jij en Osho het prettig vinden of niet, ook jullie hoofden bestaan uit miljarden zoemende neuronen. Jullie en wij hebben gewoon te maken met een fysieke, mechanische wereld van elektrochemische ‘hardware’. Ik weet wel dat weinigen zich bewust zijn van wat in hun eigen hoofden plaatsvindt, maar dat is de werkelijkheid. Om nu eens niet over Boeddha te spreken, wil ik eraan herinneren dat de Chinese wetenschap en filosofie, al ten tijde van Confucius, de psychologische processen nooit los zag van de fysiologische processen. Met andere woorden: de holistische benadering van de ‘mind’ is zo oud als de weg naar Rome. Nu weet ik wel, de veel bewonderde Teilhard de Chardin postuleerde ook zonder meer dat, omdat de mens een bewustzijn bezit, er ook wel sporen van bewustzijn in atomen zouden zijn te vinden. Jammer genoeg bleek er voor een dergelijke mededeling geen rationele verklaring te bestaan.

Jouw mededelingen doen mij sterk aan het voorbeeld van Teilhard denken. Luister naar wat je zegt. Wanneer we de ‘mind’ zouden afdraaien, ‘dan ben je’. Je vervolgt, zonder ‘dan

[p. 75]

ben je’ bewezen te hebben, dat ‘het blijkt’ zo te zijn dat, bij een totale transformatie van het bewustzijn van de mens, dat denken in zijn natuurlijke ritme valt. Uit wat blijkt dat? Werd dit wetenschappelijk aangetoond? En door wie? Dan vervolg je zonder blikken of blozen, ‘dat betekent’, dat denken volautomatisch wordt ingeschakeld, (en ik moet ook nog goed naar je luisteren) ‘alléén als het echt nodig is’. Ik begrijp niet goed hoe je een dergelijke uitspraak durft te doen en op grond van welk bewijs. Ik hoop niet, omdat Osho je dit heeft verteld!

Foudraine Laten we er dieper op ingaan. ‘Dan ben je.’ Wat is daar zo ongerijmd aan? Waarom moet dat bewezen worden? Er is altijd die stille achtergrond van je ‘er-zijn’. Je ‘sense of Being’. Maar er is ook het geraas van de zelf-gerichte preoccupatie. Het denken, wensen, plannen maken, zoeken van emotionele bevrediging, woede bij frustratie, kortom de mallemolen van de zelfpreoccupatie. Ik wil zus, ik wil zo. Dat geraas overstemt volledig die ‘sense of Being’. Dat wat ligt, voorafgaande aan dat geraas, dat merkt de mens niet op. Als nu de zelf-preoccupatie uitdooft, als het geraas van het denken en verlangen en fantaseren stopt, dan is er die realisatie van ‘Being’, van Bewust-Zijn als een primair gegeven. En dat Bewust-Zijn kan tot wasdom komen. Het kan rijzen als zelfrijzend bakmeel.

Nu iets over de opmerking ‘het denken valt (na die transformatie) in een natuurlijke ritme.’ Ik geef toe - ik stel dat zomaar. Dat heb ik zo gehoord. Wat ik je voorleg, ter overweging, is dat de Zelf-Gerealiseerde totaal anders functioneert, wellicht ook in relatie tot die zoemende neuronen. Hoe het denken bij de Verlichte functioneert, weet jij nóch ik. Wat dat natuurlijke ritme is, dat weten wij niet. Dit zijn vragen die slechts de Verlichte kan beantwoorden, indien hij dit wenselijk acht. Hij is er overigens niet om je informatiebehoefte te bevredigen. Hij is er om je te doen ontwaken.

Oltmans Eén ding is zeker. Hersens krijgen vandaag de dag veel te verwerken. Er zijn nu 15 tv-kanalen, straks in Manhattan 35. We liggen nu onder een soort...

Foudraine ...spervuur van meestal volmaakte onzin en inhoudsloos geklets.

[p. 76]

Oltmans In de oorlog werd over tapijtbombardementen gesproken. Daar lijkt het op. Dit kan toch niet anders dan tot chaos leiden?

Foudraine Het is waar dat we steeds meer informatie over destructieve gebeurtenissen over ons uitgestort krijgen. De dames en heren journalisten rapporteren alles met wellust. Zij menen dat informatie een soort opwekking tot verandering zal zijn. Tot in den treure worden de gruweldaden uit het nazitijdperk aan ons getoond, in de hoop dat informatie uit het verleden ons anders zal doen functioneren. Dat is absoluut niet waar. Het bindt ons juist aan het verleden! Wij blijven zo het verleden herhalen. Wij leren absoluut niets van het verleden. Dat journalisten de gevaarlijkste ‘mind’vervuilers zijn, dat is duidelijk. Maar waar we het nu over hebben, is iets heel anders. Het is de vraag of de mens weer zou kunnen gaan functioneren in wat men zou kunnen noemen de natuurlijke staat. Klaarblijkelijk kan dit.

Oltmans Hoe stel je je dit voor? De kakofonie in de hersens is niet met een druk op de knop à la een tv-set af te draaien. Die hele stroom van gegevens en opdrachten naar onze ‘chip’ toe, zit in moleculaire structuren gecodeerd. We leven helemaal niet in de wereld zoals deze is, maar in een, zoals je zei, door die fameuze databank samengeflanste fictieve wereld. En zo nemen we soms zelfs juiste beslissingen aan de hand van totaal verkeerde premissen en omgekeerd. Hoe wil je daar op rationele wijze, en dan ook nog massaal, verandering in brengen? Die mevrouw van jou, met dat plantje, die viel per ongeluk in dat gat.

Foudraine Daar zijn we nu juist over bezig.

Oltmans Hoe val je in dat gat van oneindige stilte, van dat pure bewustzijn, opdat die Intelligentie, waar jij steeds over spreekt, zich manifesteert? Die mevrouw met dat plantje was op middelbare leeftijd. Hoe zou je op je achttiende ⁱn dat gat terecht kunnen komen? Men zou er de wereld en de mensheid waarschijnlijk mee redden.

Foudraine Laten we eerst vaststellen, dat ‘jij’ het niet kunt doen. ‘Jij’ kunt het zelf niet proberen. ‘Jij’ kunt niet bewust je computer afdraaien, want - tracht hier de logica te volgen - ‘jij’

[p. 77]

bént nu die computer. Zelf kan ‘jij’ niets doen. Terecht zeg je: ‘Het is deze vrouw overkomen.’ Inderdaad: het overviel haar. De vraag is nu: kan er een bepaalde vorm van voorbereiding zijn...

Oltmans ...waardoor je sneller in dat gat valt.

Foudraine Precies.

Oltmans Het herinnert me aan de zogenaamde zwarte gaten in het heelal.

Foudraine Dit is ook een zwart gat, alléén je komt er wit uit. Daarom spreken Verlichten over een letterlijke wedergeboorte. Klaarblijkelijk kan een mens, tijdens zijn leven in zijn lichaam, opnieuw geboren worden. En niet voor een half uur, maar permanent. Tenslotte valt ook die vrouw van dat plantje weer uit die bijzondere staat van bewustzijn. Miljoenen mensen is iets dergelijks overkomen. Die mensen hebben momenten gekend van een plotselinge andere zijns-wijze. Het kan je overkomen, wanneer je achterover gaat liggen op een zonnige middag in een weiland. Of wanneer je een prachtig gedicht hoort. Of naar een brandende kaars kijkt. Het kan de sporter overvallen, die van een skischans springt. Waarom is die man zo verslaafd aan die lange sprong door de ruimte? Omdat er tijdens dat zweven wel degelijk een bepaalde zegenrijke staat van Zijn over hem kan komen. Waarom is de golfer verslaafd aan die zwiepende beweging, die de bal precies op het juiste moment kan raken? Ik heb mensen gesproken, die deze situaties als kleine satori-momenten hebben ervaren. Maar je vraag was: hoe kunnen we die voorbereiding naar de stilte van dat gat bewerkstelligen?

Oltmans Ik wil eerst nog terugkomen op die kwantumsprong in die andere Gestalt van Intelligentie met een hoofdletter I. Gestalt is verbonden met perceptie. Een onvoorstelbaar deel van onze waarnemingen is onbewust, ongecontroleerd en raakt zelfs kant noch wal. Gestalt-therapie kent evenveel gewicht toe aan ‘mind’ en ‘body’. Wat ik geloof, dat jouw kwantum ‘jump’ mank doet gaan, is dat je de component ‘body’ - je zou ook kunnen zeggen, de component ‘reality’ - er niet in betrekt. Na een passende voorbereiding zou de aspirant-Verlichte bij jouw redenering, wanneer hij het Licht maar zou zien, automatisch in

[p. 78]

het gat van Verlichting vallen. Ik vrees dat Freud gelijk had dat ieder mens de som is van zijn totaal gedrag. Zijn gedrag, perceptie, handel en wandel in het algemeen, zijn totaal en volledig afhankelijk van het samenspel ‘mind’ en ‘body’. Zelfs al zou je de ‘mind’ enigermate kunnen neutraliseren, dan blijven de miljarden ‘neural events’ in je ‘body’ 24 uur per dag doordraaien.

Weet je wat ik werkelijk denk, Jan? De Zelf-Gerealiseerde mens is alléén dan echt in de context van een wereldsamenleving realiseerbaar, wanneer zijn perceptie van Verlichtheid in samenspel met het gegeven ‘mind-body’ tot stand komt. Met andere woorden, de biocomputer ontvangt zodanige informatie en inzicht dat eerder ingenomen standpunten en inzichten worden onderkend als niet terzake doende, ongeldig en tot de vernietiging van de mensheid leidende.

Foudraine ‘Mind’ en ‘body’ zijn een eenheid. Een sprong in bewustzijn overstijgt die eenheid. Wat er na die transcendentie met die eenheid gebeurt, hoe ‘mind’ dan qua inhoud wordt geneutraliseerd, hoe ná die kwantumsprong die miljarden ‘neural events’ door blijven draaien, wat dán hun kwaliteit is, dat weet ik niet. Maar één ding weet ik zeker. De mens die zijn ware identiteit wezenlijk her-kent als transcendentaal bewustzijn, is niet een mens die ‘er andere gezichtspunten op na houdt’, andere informatie heeft gekregen, een ander ‘standpunt’ heeft ingenomen. Hij is radicaal, tot in de cellen veranderd. En nogmaals, dat betekent niet, dat die ‘mind’ géén schitterend instrument zou zijn. We hebben het vooral over het in die biocomputer ontstane zinloze, richtingloze gekakel, dat ons nu al duizenden jaren overwoekert. Wij, individuele mensen, zijn nu geen Meester óver die ‘mind’. De ‘chip’kakofonie heeft ons in de greep. Dáár gaan wij aan te gronde.

Kunnen mensen uitleg krijgen over het functioneren van wat we ‘mind’ hebben genoemd en ook omtrent de mogelijkheid die ‘mind’ definitief te overstijgen met als consequentie de realisatie van een andere Gestalt van het bewustzijn?

Wat zou het karakteristieke ingrediënt van de voorbereiding kunnen zijn voor die wedergeboorte, die realisatie van het NU? Wat denk je zelf?

[p. 79]

Oltmans Er wordt niet werkelijk nagedacht. De visie op onszelf en de wereld is volmaakt getroubleerd geraakt. We haasten ons naar Jupiter, zoals we constateerden, maar we ontwijken onze eigen ‘soul-bank’, de ‘chip’ in ons hoofd. Waarom hebben we er toch een dodelijke angst voor om nader te ontdekken hoe we functioneren? Inderdaad, er wordt nu jaarlijks, volgens de New York Times, een half miljoen werkstukken over de hersens en hersenonderzoek gepubliceerd. Stap voor stap vervolmaken we de neurale kaart van ons hoofd. We moeten ons nu toch de pseudo-kennis en pseudo-waarheid in onze databank bewust zijn? We verbeteren het gedrag van planten en beheersen de werking van genen. We herontwerpen alles, via gehoorapparaten, pace-makers en de hemel mag weten wat we niet kunnen repareren aan onszelf. Maar op een of andere wijze weigeren we steevast onszelf, de psyche, te herontwerpen.

Waarom ik jouw benadering en die van Krishnamurti, Osho en andere Verlichten interessant vind, is dat er full-time wordt gepleit voor het nemen van bijzondere maatregelen, voor het transcenderen naar een andere bewustzijnsvorm, om een ware Zelf-verwerkelijking te bereiken. Dat impliceert onszelf opheffen naar het niets: de loodzware, niet terzake doende ballast der eeuwen, die als beton op ons eigenlijke wezen drukt, afwerpen, verplaatsen, opdoeken, waardoor we weer werkelijk vrij en werkelijk onszelf zouden worden.

Foudraine De loodzware ballast van het verleden van ons afwerpen - dat is zeker waar het om gaat. En daarmee de geprojecteerde toekomst. Maar dat gaat niet via een herontwerpen van de psyche. Dat gaat alleen via een totaal overstijgen van die ‘psychose’ van het ik-bewustzijn. Wat we nu doen, over dit onderwerp samen spreken, samen daarover nadenken, is al een deel van de voorbereiding.

Oltmans Wanneer men ons aandachtig zou lezen, zou men op hetzelfde punt uitkomen als wij.

Foudraine Denk je, dat we al op het kardinale punt in onze gesprekken zijn uitgekomen?

Oltmans Volgens mij wel.

Foudraine Hoezo?

[p. 80]

Oltmans Ik denk eigenlijk, dat wanneer je lezers eerst bewust maakt van die kakelende ‘ghost-machine’ in hun hoofden je alvast de helft van de slag hebt gewonnen. We moeten ook duidelijk proberen te maken wat ‘denial’ (ontkenning) is, dus de capaciteit om wat zintuigen ons zeggen, te ignoreren. ‘Denial’ verbergt informatie, die dikwijls onlosmakelijk is verbonden met de mogelijkheid van extinctie. De Amerikaan William James vatte ‘denial’ schitterend samen: ‘Wat juist voelt is dús juist.’

Foudraine Je stelt dat over deze onderwerpen meer informatie beschikbaar zou moeten zijn.

Oltmans Ja, en niet alléén voor Teleac-kijkers. Men denkt altijd weer dat een film over hersens van anderen gaat.

Foudraine Kan jij je herinneren ooit op radio of televisie één diepgaande beschouwing te hebben gehoord of gezien over de condition humaine, ofwel het ik-bewustzijn of zelf-bewustzijn, een beschouwing over ‘mind’ en de mogelijkheid die geest te overstijgen door alle identificatie op te heffen?

Oltmans De media zijn puur een money-making business, door Henk Hofland eens omschreven als de dictatuur van de onverdraagzame abonnee. Denk vooral ook niet dat scholen voor de journalistiek het woord ‘mind’ in de mond nemen of nader verklaren. In dat opzicht wordt de kudde door doofstommen voorgelicht. Ik zei je toch dat van 15 miljoen Nederlanders misschien 150.000 een abonnement op de NRC hebben. Op 160 miljoen Amerikanen worden misschien 50 miljoen kranten gedrukt. Slechts 800.000 mensen hebben een abonnement op de New York Times. Dan weet je toch hoe laat het is?

Foudraine Een andere vraag. Dennis Meadows, die het rapport Grenzen aan de Groei voor de Club van Rome schreef, loopt nu depressief rond, want hij schijnt het niet meer te zien zitten. Zou Meadows eens tot de kernoorzaak van alle menselijk leed, van alle energieverkwisting en alle waanzin doordringen? Oltmans Je bedoelt, of Meadows bij de ‘mind-machine’ terecht zal komen? Je weet, dat ik in 1971 met een NOS-documentaire de Club van Rome hier introduceerde. Ik vrees dat Meadows in zijn computerberekeningen over olievoorraden is blij-

[p. 81]

ven steken. Ik ging mee met de voorzitter Aurelio Peccei, die Alberto Luis Machado, Minister voor de Ontwikkeling van Intelligentie uit Venezuela, als bijvoorbeeld ook professor Jose M.R. Delgado, de directeur van het Centro Ramon y Cajal in Madrid, bij de beraadslagingen van de Club van Rome betrok.

Foudraine Dat is ook de reden waarom wij elkaar in deze gesprekken ontmoeten. Ik las je boekje Het dagboek als Camera Obscura. Ik las ook je boek Over Intelligentie van Bruna, 35 interviews met wetenschappers in verschillende landen over ‘mind’ en intelligentie. Daar kwam -vergeef me - geen woord over Intelligentie in voor, althans niet in de betekenis die ik eraan gegeven heb. Waarom was je niet geïnteresseerd om in dit verband ook een Osho of Krishnamurti te ontmoeten? Levende Intelligentie? Mensen die op een totaal andere wijze over Intelligentie spreken.

Oltmans Omdat ik, althans toen, dacht dat mystici bezig waren met het tekenen van bloemen op water. Volgens mij houden de meeste mystici nog te weinig rekening met de neurofysiologische realiteiten, met het component hersens, van de mens. Dit geldt ook jouw meester in Poona. Je schiet met tienduizend zogenaamd verlichte zielen, die vijf miljard wezens met borden voor hun hoofd zouden moeten gaan bewerken, geen barst op. Dat is een droombeeld. Dat is de naald-in-een-hooiberg-methode en doet me denken aan de parabel van de slak. We kunnen ons slow-motion absoluut niet permitteren. Gebrabbel vanuit een cocon als Poona brengt geen wezenlijke verandering. Heb ik je wel eens verteld dat ik in 1982 in Poona ben geweest en om 06.00 uur zo'n massaal college van Bhagwan voor zijn volgelingen, althans 45 minuten, heb bijgewoond? Ik vond het geen bemoedigende ervaring. De collectieve devotie en een ziekelijke aanbidding van deze aardse sterveling werkte op mij buitengewoon afstotend.

Foudraine Je reactie toen lijkt me een voorbeeld van voorgebakken oordelen, vooroordelen die uit je ‘chip’ opwelden op het moment dat je in een situatie verkeerde, die je niet kon verwerken en niet begreep. Je zag veel mensen luisteren met diep respect, met toewijding en de hele handel van associaties kwam

[p. 82]

in werking. Aardse sterveling? Je had geen flauw idee wat daar zat te praten. Je rende weg, primair uit angst, omdat die ‘chip’ van jou dreigde in gevaar te komen. Krishnamurti noemde zichzelf eens een ‘biological freak’. We mogen toch aannemen dat ook hij een getransformeerd mens was? Hij heeft ruim zestig jaar gesproken, waarvan hij de laatste tien tot twintig jaar veel in gesprek is geweest met wetenschappers, niet alléén psychiaters of neurofysiologen. Hij heeft ook levendige belangstelling getoond voor de ontwikkeling van de computer. Hij heeft geschiedenismakende gesprekken gevoerd met de fysicus David Bohm. Ken je die teksten?

Oltmans Nee, maar ik zal ze lezen. Toch is Krishnamurti ook nooit echt algemeen aanvaard en doorgebroken. Misschien werkte mijn ingebouwde afweermechanisme tegen het tot me nemen van wat mystici hebben te zeggen. Dát gedeelte van het bord voor mijn kop heb jij thans effectief doorbroken.

En wat betreft het uit ‘angst’ weglopen uit Poona, wat jij even tussen vinger en duim noemde, kan ik verzekeren dat ik best in Osho's boodschap was geïnteresseerd. Ik ben echter niet geïnteresseerd in groepsverbanden en groepsreacties. Ik zou Osho het liefst hebben beluisterd in zijn kamer, voor mijn part in pyjama, maar niet op dat hooggezeten podium, in toga, muts en andere parafenalia. De vorm van theater om hem heen was waar ik voor dichtklapte. Daarom vluchtte ik niet, maar ik ging gewoon terug naar Bombay.

Wanneer ik me opnieuw met het onderwerp ‘mind’ en intelligentie zou bezighouden, kan je er zeker van zijn dat ik Boeddha's uitspraak ‘We zijn, die we denken dat we zijn’ in de beschouwingen zal betrekken.

Foudraine Maar wat heeft de mensheid aan de, nu over de Verlichten en hun visie, beter geïnformeerde beschouwingen van een onschuldige, in de mythe van Narcissus gevangen ‘Willem Oltmans’ (of ‘Jan Foudraine’)? Helemaal niets! In Poona kwam je een uitnodiging tegemoet ‘to go beyond mind’. Een uitnodiging je potentieel aan intelligentie - en dus bewustzijn - te verwerkelijken en daarvoor de prijs te betalen. In 1982 begreep je dus niet wat er in Poona aan de hand was.

[p. 83]

Oltmans Ik wil in vele opzichten hetzelfde wat jouw Osho wil, maar dan liever zonder de franje van pseudo-benamingen en oranje gewaden. Je kent het oerhollandse gezegde ‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’. Jij vroeg je overigens af, waarom de Club van Rome, welke au fond op het juiste spoor zat, niet doorkreeg dat het uiteindelijk om de ‘mind’ ging.

Foudraine Je zegt ‘Ik wil hetzelfde als hij’. Het gaat niet om wat jij wilt. Dat is alles informatiespreiding, nadere ‘chip’vulling door een begaafde journalist. Wil jij dezelfde Zijnswijze realiseren als hij? Dáár gaat het om. De Club van Rome had inderdaad niet door dat de menselijke toestand de oorzaak van alle ellende was. Waarom stelt niet iedere wetenschapper, die op dit moment een beetje nadenkt, het menselijke functioneren zélf aan de orde?

Oltmans De Club van Rome heeft in zijn bloeidagen stuiptrekkingen in de richting van ‘mind’onderzoek op gang gebracht. Professor Alberto Luis Machado en professor Delgado namen deel aan Club van Rome-beraadslagingen. Ik heb hun werk toen bij Academician Anatoly Alexandrov, President van de USSR Academy of Sciences, aangekaart en heb gezorgd dat zij beiden in Moskou werden uitgenodigd. Ik zal te zijner tijd nog wel eens de inside story van het tot stand komen van het proces van ‘nieuw denken’ onder Mikhail Gorbatsjov publiceren. Maar, inderdaad, de bonzen uit de industrie en managers, die de hoofdmoot van de Club van Rome vormden, hadden geen Ahnung van ‘mind’wetenschappen of de opkomst van de cognitieve psychologie. Voorzitter Aurelio Peccei zelf had dit overigens wél. Hij richtte dan ook voor jongeren binnen de Club van Rome het Forum Humanum op, dat ook in Nederland onder voorzitterschap van drs. Aart van der Want uitstekend werk verrichtte. Uiteindelijk bereikten zij bitter weinig, helaas.

Foudraine Denk jij soms dat cognitieve psychologen wel iets zullen bereiken?

Oltmans In ieder geval lijkt het een vooruitgang dat zoveel deskundigen van verschillende disciplines eindelijk, via een interdisciplinaire benadering van de ‘mind’, dichter bij de essentie van onze biocomputer komen.

[p. 84]

Foudraine Ze zullen steeds meer over de menselijke geest ontdekken, hoe die functioneert. Zeker. Maar de essentie van het wezen mens blijft hardnekkig buiten schot. Menselijke hersenen, nu, zijn deel van één hersenmassa die in feite op precies dezelfde wijze functioneert. Wat me invalt, is dat Krishnamurti dikwijls zei: ‘Your brain is not your brain.’ We zijn nu deel van die collectieve ‘human brain’.

Oltmans Natuurlijk zitten we in een netwerk van mensen en hersenen, maar zo'n uitspraak vind ik nodeloos extreem, zoals dit wel meer bij Krishnamurti het geval is. Ik las dezer dagen in zijn Notebook van 21 juni 1961, dat hij bij de tandarts zat en rondkeek. Hij schreef, dat zijn hersens echter niet registreerden wat zijn ogen zagen. Neem me niet kwalijk, maar dat kan dus niet. Ik vroeg me af, wat Jose Delgado hierop te zeggen zou hebben. En nu kom jij met een citaat dat je hersens niet van jou zijn, maar van de mensheid. Hoe wordt die ‘brain’ dan van jou?

Foudraine Dat is een essentiële vraag. Voor ik die beantwoord, wil ik dieper ingaan op die huidige ‘brain of humanity’. Is er enig verschil tussen mijn of jouw huidige hersenfunctioneren en die van een vrouw in Zuid-Korea of een uitgeputte zakenman in Wall Street? Denk jij, nu, zoiets uitzonderlijks te zijn? Alleen omdat je wat meer kennis hebt vergaard, bij tijden iets minder chaotisch denkt? Er is altijd dat denken, er is verdriet bij scheiding, er zijn angsten, in essentie gebaseerd op de angst voor de dood, er is razernij bij kwetsing en opzwelling bij vleierij. Er is jaloezie, hebzucht, kortom er zijn al die psychologische reacties. Verder zijn er de sensatie van worden, van psychologische tijd (verleden - heden - toekomst), en de vele verlangens. Jij en ik zijn nu gewoon deel van een grote deken die over de planeet hangt en dat is... ‘mind’. Dat is de huidige ‘brain of humanity’.

Oltmans Weet je welke grote deken over de planeet hangt? Een deken van luchtvervuiling en afschuwelijke smog. Ik begrijp niet hoe het hallucinaire beeld dat jij en ik ‘gewoon’ deel uit zouden maken van die deken als ‘brain of humanity’ in je brein tot stand komt. Waar haal je het in hemelsnaam vandaan? Bewijs me maar eens, dat Osho, Lee Harvey Oswald, de Keizer

[p. 85]

van Japan, Nelson Mandela, Pinochet, de Paus, jij en ik tot eenzelfde grote deken van de ‘mind’ behoren. Door het uitstoten van een holle frase komen we hier niet verder. Sorry.

Foudraine Osho hoort in die rij niet thuis. Verder is het beslist geen holle frase om te beweren dat de Verlichte de ‘brain of humanity’ definitief heeft overstegen. Wat moet ik daar verder aan toevoegen? Ontmoet ze, levend, en we spreken elkaar nader. Dat is het enige bewijs dat ik kan aanvoeren.

Je stelde mij de vraag: hoe worden die hersenen dan van jou? Waar het om gaat, is dat een mens, na een intensieve voorbereiding, die ‘collective river of sorrow’, die rivier van zelf-zuchtigheid (dat is die deken), kan verlaten.

Willem, wij zijn nog altijd geen werkelijke mensen. Wij, en onze mede-planeetbewoners, bevinden ons nog in een sub-humaan stadium. We stagneren feitelijk nog steeds als humanoïden, die alléén uiterlijk wat gepolijster functioneren.

Oltmans Ik heb heel wat Derde-Wereldlanden afgereisd en steeds weer gedacht over de gronden waarop de geavanceerde Westerse wereld neerkijkt op de zogenaamde achtergebleven volkeren. We zijn immers als ‘glorified apes’ blijven functioneren. Jij zegt vaak dat die transformatoire revolutie plotseling plaatsvindt. Dat kan dan nooit blijvend zijn, omdat, als het als een overval op het verstand gebeurt, dit te kort van duur is om blijvend effect te hebben.

Foudraine Dan moeten we nu eerst over het begrip ‘plotseling’ spreken. Daarmee introduceren we het begrip tijd. Wat is tijd?

Oltmans Nu zigzaggen we.

Foudraine Nee, dit is wezenlijk. Tijd, de ervaring van psychologische tijd, wordt juist gevormd door die zigzaggende energielijnen van het denken in de hersenen. Die beweging is tijd. Denken is tijd. ‘Mind’ ís tijd. Het is de psychologische tijdervaring. Degeen die uit ‘mind’ valt of in de staat ‘beyond-mind’ komt, verwijlt in het tijdloze. Dat is het eeuwige NU.

Oltmans Maar die mevrouw met haar plantjes...

Foudraine ...viel ook even uit de tijd.

Oltmans Maar ze komt misschien nooit meer in dit tijdloze gezweef terug.

[p. 86]

Foudraine Dat hangt nu van haar dorst naar Waarheid af. Het hangt af van de vraag of deze cultuur bereid is deze vrouw met een levende bron van Wijsheid en Waarheid in contact te brengen. Of beter -want die cultuur is er zeker in het Westen helemaal niet toe bereid - hoe bereikt een levende bron van Wijsheid en Waarheid die vrouw. Wij hebben veel informatie. Ze werd ons aangereikt door Osho, die qua informatiespreiding alles op alles heeft gezet. Ook door Krishnamurti, Nisargadatta Maharaj, Ramana Maharshi en vele anderen. De vraag is: hoe kunnen miljoenen mensen, die er in dit tijdsgewricht klaar voor zijn, deze boodschap horen? Hoe omzeilen we die barrière, die blindheid voor de condition humaine als oorzaak voor alle leed en vernietiging. Het is nu nog grotendeels een mond-tot-mondcircuit. Maar tienduizenden mensen zijn hier mee bezig. Velen lezen boeken en beluisteren video's en taperecordings van levende mystici. Er is veel op gang in de geesten van mensen, meer dan ooit tevoren.

Oltmans Dan blijft er die moeilijk te bereiken synthese tussen lezen en in praktijk brengen van begrepen informatie. Het decoderen van pseudo-waarheid en pseudo-kennis.

Foudraine Een omwenteling van het menselijk bewustzijn heeft uiteindelijk niets met begrijpen in de zin van verwerken van informatie te maken. Er valt niets intellectueel te begrijpen. Bewustzijn zelf is het begrijpen. Inzicht na inzicht kan bij de voorbereiding een rol spelen. Vallen in Waarheid is plotseling. Laten we bij de infoimatiespreiding stilstaan. Wat willen we in onze gesprekken bereiken?

Oltmans Bruggen bouwen tussen de visie van de Verlichte zielen en die amorfe massa, die maar steeds verder in haar dwalingen wordt meegezogen. Het gaat erom een wijd publiek werkelijk inzicht te geven in de condition humaine zoals deze werkelijk is.

Foudraine Met haar immense mogelijkheden tot mutatie.

Oltmans Wanneer die er zijn.

Foudraine Nee, die zijn er. Dat is zeker.

Oltmans Die zullen met een zodanige helderheid dienen te worden aangetoond, dat miljoenen gedachteloos-vrolijken er-

[p. 87]

kennen dat er inderdaad mogelijkheden zijn het getij te keren.

Foudraine Zijn journalisten geïnteresseerd? Zij zijn de belangrijkste informatiespreiders.

Oltmans Je kunt rustig stellen, anderhalve koe en een paardekop. Toen Theodore Roszak een verhelderend boek schreef over de folklore van computers en de kunst van denken, The Cult of Information, wist een zogenaamd vooraanstaand scribent als Piet Grijs in de nationale kwaliteitskrant niets beter te doen dan dit boek de grond in te schrijven. En er is geen haan die naar de onzin van meneer Grijs kraait, want je weet wat er gebeurt in een land der blinden. Het geklets staat in de NRC, dus neemt de kudde aan dat het wáár moet zijn. Grijs heeft natuurlijk van Roszak niets begrepen, omdat de input van zijn ‘chip’ een generatie achter loopt op de input van Roszak. Wat wil je? Op advies van Grijs worden mensen geadviseerd het boek van Roszak over te slaan. Het is het perpetuum mobile der domheid. Journalisten kletsen liever wekenlang over aardbevingen in Armenië en Californië, dan dat zij zouden helpen aardbevingen in denkpatronen en achterhaalde schema's in de ‘chip’ te bewerkstelligen. Weet je waar ze over zeuren, over het opgraven van het lijk van de zoon van Rembrandt. Maak je geen illusies dat meneer Grijs een aantal dagen en weken bereid zou zijn naar jou, Rajneesh of Krishnamurti te luisteren.

Foudraine Intussen zitten de journalisten aan de knoppen van de informatie.

Oltmans Daarom is de Nederlandse kudde ook overgeleverd aan de kwaliteit van bewustzijnsgraden van de politieke Haagse haute volée die, wanneer je iets van hun uitspraken op de buis hoort, toch als een uitzonderlijk onfris gezelschap uit de bus komt. In hun handen hebben we, in onze opperste wijsheid, ons lot gelegd. We vragen ééndagsvliegen, als politici en journalisten, om ons te informeren en naar een leefbare toekomst te leiden. Heb jij nog illusies over de uitkomst van al deze ongeïnteresseerdheid en onintelligentie op lange termijn?

Foudraine Niet lang geleden heb ik een brief naar onze dikste zuil geschreven, de NOS. Ik stelde voor dat een programma zou worden samengesteld over de condition humaine. Er zou moe-

[p. 88]

ten worden onderzocht hoe men de menselijke conditie radicaal zou kunnen veranderen. Het antwoord luidde: ‘Meneer, we hebben geen belangstelling. Uw voorstel is een academische kwestie.’ Ik zond een soortgelijk voorstel naar de VPRO. Hun antwoord luidde: ‘Meneer, wij houden ons niet bezig met een geloof in “de nieuwe mens”.’ Ik heb ook gecommuniceerd met Glastra van Loon, nu voorzitter van het Humanistisch Verbond. Hoewel hij zeker in de gaten heeft, waar ik het over heb, is het tot dusverre niet tot een betekenisvol contact gekomen.

Oltmans Men is niet bereid die kwantumsprong te maken, zelfs niet de Glastra van Loons. Het is te gecompliceerd, te beangstigend, te weinig voorspelbaar, te griezelig. Men laat deze Doos van Pandora liever gesloten. Après nous Ie déluge.

Foudraine Ben jij ertoe bereid? Ben ik ertoe bereid? Dat is waar het werkelijk om gaat. We spreken hier over een waarachtig humanisme. Het humanisme van Gautama Siddharta de Boeddha, het humanisme van de Zen-Meester, van Osho, van het wekken van een zijnsmogelijkheid in de mens, die weliswaar door een aantal individuen in de geschiedenis van de mensheid werd ontgonnen en gerealiseerd, maar massaal nooit is doorgebroken. Toch zijn vele mensen met dit onderwerp bezig en zeker niet alleen intellectueel, maar ook existentieel. Niet alleen mensen rond Osho en andere Verlichten. Zen is in opmars in Amerika. Zen is de essentie van wat de Boeddha leerde. Er is een enorme ontwikkeling op gang in de Verenigde Staten. Er zijn vele Zen-scholen en Zen-leraren. Lang geleden stond in de tuin van Henry Miller in Big Sur een bord, ‘Wanneer u werkelijke wijsheid wilt ervaren, ga dan honderd kilometer verderop.’ Miller verwees naar Krishnamurti in Ojai, Californië, waar de laatste toen lezingen gaf. Aldous Huxley stond jarenlang in contact met Krishnamurti. Laten we niet vergeten dat ook veel wetenschappers intensief met dit onderwerp bezig zijn naast de gehele ontwikkeling in de humanistische en transpersonale psychologie.