Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 696]

[Schipluiden]

[p. 697]

KU-329 (23 september 1927)
Schipluiden (Z.-H.)
boerderij van L. van Velsen

(geen lijntekening aanwezig)

Van deze fraaie krukhuisboerderij nam Uilkema in zijn concepttekst over Zuid-Holland wel een foto op, maar geen plattegrond. Het veldwerk, dat om onbekende reden niet verder werd uitgewerkt tot lijntekening, geeft een reconstructie te zien. Uilkema schreef daarbij: ‘..Het voor- en achterhuis is geteekend in den vroegeren toestand, de stal in den tegenwoordigen toestand. Deze stal is voor eenige jaren vernieuwd..’. Inderdaad is te zien dat indeling en afmetingen van de stal van het moderne Zuidhollandse type zijn, met hoge zijgevels, een smalle voergang tussen de twee rijen grupstallen en een draagconstructie met standvinken. In het achterhuis, de werkruimte tussen woning en stal, dat hier nog in open verbinding met de stal is getekend, staan echter de stijlen op veel grotere afstand van elkaar dan in het achterste deel van de stal. Dit suggereert dat hier in het voorgaande stadium mogelijk nog sprake was van een andere gebintconstructie. Op het veldwerk staat hiervan echter, in tegenstelling tot het nieuwere gedeelte, geen dwarsdoorsnede. Ook anderszins bevat deze documentatie minder informatie dan men hier wel zou wensen. Het beperkte aantal aantekeningen wekt niet de indruk dat deze boerderij Uilkema overmatig interesseerde. De enige langere notitie betreft een andere oude boerderij, waarop hij vermoedelijk tijdens zijn onderzoek hier werd geattendeerd: ‘..In de polder Zouteveen, Vlaardinger Ambacht staat een boerderij die alleen in het midden een zolder heeft over de koestal: alleen een zolder tusschen de stijlen. (...) Over de boenhoek helemaal geen zolder, over de dorschvloer ook geen zolder..’. Deze tip werd door hem serieus nagetrokken en resulteerde in de kort hierna vervaardigde opmeting KU-333.

Ondanks de summiere aanduidingen geeft de schetstekening van de plattegrond een vrij goed beeld van de hier onderzochte boerderij. Het woongedeelte bestond uit een groot ‘voorhuis’ (dat gezien de afstand van de eerste gebintstijlen in het achterhuis de volle breedte van de oude middenbeuk besloeg), met aan de ene zijde de grote uitgebouwde melkkelder met opkamer (‘hoogkamer’), en aan de andere zijde twee slaapkamertjes. Achter dit woongedeelte lag een travee met werkruimten, waarvan de ene helft ‘kelderhus’ en de andere ‘dorschvloer’ werd genoemd. Deze ruimten waren door een muur gescheiden van het ‘achterhuis’ met de stal en de karnruimte. De karnmolen was buiten aangebouwd aan de zijgevel. Ook het hooi voor het vee werd buiten bewaard, in twee grote kapbergen; naar Uilkema noteerde zou dit vroeger op de stalzolder geborgen zijn. Naast de hooibergen stond tenslotte nog een wagenschuur, met een aangebouwd gedeelte met varkensstallen.

[p. 698]

[p. 699]

KU-330 (21 september 1927)
Schipluiden (Z.-H.)
boerderij van A.H. Orkesteijn

1:400

De merkwaardige plattegrond van deze boerderij uit 1662 werd door Uilkema in zijn Zuidhollandse hoofdstuk vergeleken met die van opmeting KU-333, waar eveneens de stal haaks op het woonhuis aansloot. Hij schreef: ‘..Ook deze boerderij was lang een gemengd bedrijf, getuige de aanwezigheid van een dorsvloer. De wijze van aansluiting dezer afdeeling aan den stal leert, dat de laatste reeds bij den bouw den huidigen veestand ontving. De paarden, die ten opzichte van den dorschvloer een overeenkomstige plaats innemen als op plan 333, staan namelijk in één richting met de koeien van dezelfde rij, terwijl op deze laatste hoeve zulks het geval was bij de oude opstelling, toen het rundvee met den kop naar den buitenmuur was gericht. Bij vergelijking der teekeningen is dit onderscheid gemakkelijk te constateeren. Deze omstandigheid laat een tweetal conclusies toe: ten eerste, dat reeds in 1662 de tegenwoordige veeopstelling in zwang was en vervolgens, dat de verandering der stijlen in standvinken een evolutie is van later tijd. Want ook de stal van fig. 330 heeft blijkens zijn doorsnede nog deze correctie ondergaan. (...) De haaksche vorm, die wij hier leerden kennen, moet overigens in dit gebied een veel voorkomende verschijning zijn geweest (...) op oude landmeterskaarten kan hij herhaaldelijk worden geconstateerd..’. De doorsnede over de stal laat zien dat de stijlen van de oorspronkelijke ankerbalkgebinten hier blijkbaar onder de gebintbalk waren afgezaagd om meer naar het midden te kunnen worden verplaatst. De middenbeuk werd door deze ingreep sterk versmald, terwijl de beide zijbeuken, waar zich de stal bevond, meer ruimte kregen. Op het veldwerk staan verder nog de nodige, niet in de tekst verwerkte, gegevens over de benaming van allerlei onderdelen (‘..boven de kelder is de “hoogkamer”..’), over bouwsporen (‘..deze deur vroeger raam; toen een deur bij a: heet nòg “nieuwe deur” - is al oud..’) en over het gebruik van de verschillende ruimten. Over de functie van het in de ruimte tussen woning en stal aanwezige ‘waterfornuis’ noteerde Uilkema bijvoorbeeld: ‘..In het waterfornuis wordt de melk gedaan; eronder wordt gestookt. Als de melk warm is wordt ze in de kaaskuip gegoten en met koude vermengd tot een temperatuur van 30 of 28 graden Celsius bereikt wordt (vette melk 28 graden, magerder melk 30)..’. Naast dit fornuis had zich aan de scheidingswand tussen boenhok en huiskamer vroeger een oven bevonden, die inmiddels echter was verdwenen. Het oorspronkelijke stookgat, zo tekende Uilkema aan, was nog te zien in de kamer.