Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 658]

[Honselersdijk]

(voor tweede veldwerk KU-314 zie p. 660)

[p. 659]

KU-314 (11 augustus 1927)
Honselersdijk (Z.-H.)
boerderij van T. van Schie

Van alle in Zuid-Holland opgemeten boerderijen was deze voor Uilkema vermoedelijk wel de allerbelangrijkste. In deze oude boerderij, die in opzet nog uit 1612 zou dateren, zag hij namelijk al zijn ideeën over de oorspronkelijke stalindeling in dit gebied bevestigd. Het huidige stalgebouw, dat hier in 1884 werd aangebouwd, vertoonde de gewone Zuidhollandse stalindeling met dubbelrijïge grupstal en centrale voergang; het geheel had een standvinkconstructie met gesloten zoldering en hoge zijmuren. Naar verluidde had de voorganger van deze stal er echter heel anders uitgezien, zowel wat de indeling als de constructie betrof. Deze mededeling door de bewoners was voor Uilkema, die in deze provincie al geruime tijd op zoek was naar de oorspronkelijke stalvorm, buitengewoon interessant. Daarnaast vroeg hij zich af hoe dit complex zijn grillige opzet had gekregen. Boerderijen met een dergelijke complexe grondvorm had hij eerder namelijk ook aangetroffen op oude landmeterskaarten, waarna hij veel tijd had besteed aan het opsporen van een dergelijk gebouw in situ. Behalve een weergave van de huidige

1:400
bestaande toestand

situatie wilde hij van deze boerderij daarom ook een zo betrouwbaar mogelijke reconstructie in zijn documentatiebestand opnemen. Voor het onderzoek van deze boerderij had Uilkema veel over; voor deze ene opmeting maakte hij binnen enkele maanden tijd zeker drie keer de lange reis van Leeuwarden naar Zuid-Holland. Nadat het gebouw in de huidige staat was opgemeten kwam hij hier nog enkele malen terug op zoek naar de inmiddels elders woonachtige oude bewoner, die hem nog iets over de toestand van vóór 1884 zou kunnen vertellen. In de correspondentie kwam deze kwestie verscheidene malen ter sprake: ‘..Dan meteen naar Naaldwijk, waar ik de vorige week een dergelijk huis heb opgemeten, met een in 1884 veranderde vee-opstelling. Ben reeds tweemaal bij den man geweest, die bekend is met de indeeling van het oude huis; hij was echter beide malen niet te huis (twee maal was ook mijn komst aangekondigd.)..’ (14-8-1927). ‘..Woensdag naar Naaldwijk, waar een zekere P. van Schie me wacht om samen een oud-zuidhollandsche boerderij te reconstrueeren. Dat heeft een voeten in de aarde gehad om dien heer zoo ver te krijgen. Nota bene ben ik 3 maal bij hem geweest; dit jaar nog 2 maal, maar deze beide malen wist men niet wanneer hij thuis zou zijn. Ik heb hem toen met een smeekbrief bewogen mij te ontvangen, hem de keus latende, mij te ontvangen op elk uur dat hem convenieerde, dag of nacht..’ (18-9-1927). Deze voormalige bewoner was de enige die de oude stal nog werkelijk had gekend; als jongen had hij de eerste steen mogen plaatsen voor het nieuwe gebouw. Van hem kreeg Uilkema tenslotte de zo vurig begeerde beschrijving van de oorspronkelijke situatie, die een betrouwbare reconstructie mogelijk maakte. De huidige toestand staat weergegeven op tekening KU-314; KU-314A laat een voorgaande situatie zien. Daarbij was onder meer het voorhuis van het hoofdgebouw nog niet verbonden met het daarvoor gelegen, vrijstaande zomerhuis. De stal achter in het gebouw had in deze periode niet alleen een andere indeling maar ook een sterk afwijkende constructie, met ankerbalkgebinten en lage zijgevels. Het vee stond hierin 180 graden gedraaid, met de koppen naar de muren gericht in plaats van naar de middengang.

In zijn concepttekst over Zuid-Holland beschreef Uilkema de bouwgeschiedenis van deze boerderij en lichtte daarbij zijn reconstructie als volgt toe: ‘..Vooraf dient te worden opgemerkt, dat het groote “voorhuis” waar men des winters woonde, reeds in 1836 in tweeën was verdeeld, waarbij de schoorsteen aan den gevel kwam. Fig. 314A geeft op dit punt den oudsten toestand weer. De karnmolen is eerst kort geleden verwijderd, terwijl het nieuwe zomerhuis, ontstaan door verbin-

[p. 660]

Foto behorend bij opmeting KU-314

[p. 661]

ding van boenhoek en woning, dateert uit 1884. De stal behield tot dat jaar haast onveranderd zijn oorspronkelijke inrichting. Slechts de door een lagen muur omgeven bietenkelder, op het plan door B aangeduid, zal op de plaats zijn gekomen van het in het laatste stadium ontbrekende veulenhok. Alle oude kenmerken waren overigens tot het laatst aanwezig: de til, waarop het hooi werd bewaard en de legerstede van de knecht zich bevond; de lage zijmuren ter hoogte van slechts 1.50 M.; de niet-overdekte buitenstijlruimten; de twee rijen vee met de achterhand naar elkaar toegekeerd en opgesteld in de breedterichting van het hoofdgebouw; de “gang” langs den muur vóór den kop der koeien; de afwezigheid ten slotte van koelbak en standvinken. Zelfs de varkensstal, waarboven zich de “kippetil” bevond, was hier nog een onderdeel van den stal; de varkens werden vanaf dezelfde gang gevoederd, als het jongvee (...). Paarden, runderen en varkens waren dus in hetzelfde gebouw gehuisvest. De paarden werden op de bekende wijze vanaf den dorschvloer gevoederd. Deze groote centrale afdeeling bezat een houten vloer en was niet overzolderd. (...) Na tot het laatste oogenblik de oude kenmerken te hebben bewaard, heeft deze stal volkomen wetmatig, met vermijding der tusschenstadia,

1:400
reconstructie

het moderne kleed aangetrokken. Hij kent niet meer de hooibewaring boven de koeien, de zolder ligt 3.50 M. boven den vloer en de muren zelf zijn nog hooger. Een koelbak staat als waterreservoir naast de pomp voor het vullen van de goten en den drinkbak der paarden. De laatste hebben den stal verlaten en zijn met den dorschvloer naar het einde van het hoofdgebouw verhuisd. De beide rijen koeien zijn opgesteld met de voorhand naar elkaar toegekeerd. Deze geschiedenis levert niet alleen het directe bewijs der groote verandering, die het stalinterieur in Zuid-Holland heeft ondergaan, zij demonstreert ook de eigenlijke oorzaak der gewijzigde volgorde van dorschvloer en stal. Het blijkt dat die samenhangt met de vermindering van het bouwland en de vergrooting van den veestapel. Reeds vóór 1884 had dit proces bij deze hoeve zich grootendeels voltrokken - gelukkig niet geheel. Een dorschvloer kon op dat tijdstip niet worden gemist, maar de eischen van den nieuwen, grooten stal gaven den doorslag bij het vaststellen van het bouwplan. De toestand op het erf verhinderde hem in de lengteas van het oude, hechte voorhuis te plaatsen, zonder dit op te offeren. De haaksche vorm bleef dus ten deele bestaan. (...) Maar de afstand tusschen stal en bergen - nu hooibergen geworden - moest vóór alles zoo gering mogelijk zijn. Immers, het dragen van hooi naar de koeien was een steeds terugkeerende arbeid. De eens overheerschende dorschvloer moest zijn plaats ruimen en afstaan aan den stal. Met het oog op de aanzienlijke afmetingen van het oude dorschhuis was dit een voordeel, dat nog in beteekenis won door den kleiner geworden afstand tusschen kelder en stal..’.

De oorspronkelijke vorm van het oude Zuidhollandse boerderijtype zou overigens volgens Uilkema in opzet nog veel simpeler zijn geweest dan in deze reconstructie stond weergegeven: ‘..ten opzichte van den dorschvloer is de stal naar beide zijden verbreed. Of hij dadelijk de afmetingen ontving, die het plan toont, of tijdens zijn bestaan vergroot is, kan niet worden vastgesteld. Dit is trouwens van ondergeschikt belang, wijl hij zijn uitgangspunt heeft gevonden in een stal, wiens zijmuren den achtergevel ontmoetten in het verlengde der dorschvloermuren..’. Zijn eindconclusie luidde dan ook dat het oudste huistype in het midden van Zuid-Holland een eenvoudig, langwerpig bedrijfsgedeelte zou hebben gehad, met de stal in dwarsrichting achter in het gebouw. Op oude landmeterskaarten van dit gebied meende Uilkema nog verscheidene voorbeelden van dit type te kunnen aanwijzen.