Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 470]

[Gilze]

[p. 471]

KU-225 (27 september 1923)
Gilze (N.-Br.)
boerderij van W. van Eijck

1:400

Het veldwerk van deze Brabantse opmeting bevat een uitzonderlijke hoeveelheid aantekeningen over allerlei verschillende onderwerpen. Deze betreffen zowel het gebouw zelf als andere objecten in de omgeving, of bevatten gegevens over de verspreiding van bepaalde algemene kenmerken. De afgebeelde boerderij was een omvangrijk complex met een zeer traditionele opzet. Het oude hoofdgebouw bevatte alleen woon- en stalruimte; de oogst werd opgeslagen in twee vrijstaande (‘Vlaamse’) schuren met zijlangsdeel. Verder stond op het erf nog een oude schaapskooi, die ten tijde van de opmeting als bergruimte dienst deed en een bijgebouw dat een karnmolen, opslagruimte en een paardestal bevatte. Al deze gebouwen hadden interessante oude constructies en wanden van hout of beleemd vlechtwerk. Over de constructie van de beide Vlaamse schuren noteerde Uilkema onder meer: ‘..een rij keien als grondmuur, daarop de plaat, daarop de “stijltjes”, daarop de muurplaat. Tusschen de stijltjes de wichten van 2.00 M. à 1.50 M., naar gelang de lengte van het hout..’. Van een vervallen gedeelte van een dergelijke ‘wicht’ van beleemd vlechtwerk maakte hij bovendien een detailfoto, waarop de constructie van het geheel goed zichtbaar was. Waar de lemen wanden in verval waren geraakt werden deze in deze periode blijkbaar niet meer hersteld maar vervangen door een strowand, die eenvoudiger te maken was. Verder wees Uilkema er (in een notitie achter op één van de foto's) op dat één van de Vlaamse schuren hier een tweede stel deeldeuren had, wat voor dit schuurtype niet gebruikelijk was: ‘..De achterste schuurdeuren zijn zichtbaar. Men kan namelijk door de vorste deuren binnenrijden en door de achterste deuren uitrijden met de lege wagen. Deze schuur is een uitzondering. In de regel rijdt men de dorschvloer binnen en duwt de wagen dan weer achteruit..’. Typerend voor deze schuurvorm is de constructie met aan één zijde een doorstekende ankerbalk en aan de andere kant een overstek om ruimte te krijgen voor de deel: ‘..Zichtbaar is de verhoging in het dak om op de dorsvloer voldoende hoogte te krijgen voor een volgeladen wagen en om aan de schuurdeuren voldoende hoogte te geven..’. De middenbeuk en tweede, smallere zijbeuk waren beide in gebruik als tasruimte. De naast het hoofdgebouw gelegen schaapskooi had een sterk afwijkende constructie met ankerbalkgebinten en zeer lage zijmuren. Het geheel was meer breed dan lang en aan de voorzijde voorzien van een opvallend groot dakoverstek boven de ingang: ‘..de overkapping komt overeen met hetgeen men ziet in het westen van de Betuwe..’, schreef Uilkema. Het bijgebouw met de karnmolen had wanden van stro. De aanwezigheid van een karnmolen duidt er ook op dat de zuivelproduktie bij dit bedrijf een voorname rol speelde en dat het hier bo-

[p. 472]

Foto's behorend bij opmeting KU-225

[p. 473]

vendien niet om een kleine boerderij ging. Paarden had men hier vroeger echter niet gehouden; de karnmolen zou tot zo'n twintig jaar voor de opmeting steeds door een koe zijn getrokken. In dezelfde streek zouden toen ook nog koeien zijn gebruikt als trekdier voor de kar en de ploeg, blijkens aantekeningen bij de opmeting.

Ook over het hoofdgebouw met de koestal bevat het veldwerk veel informatie. Op de voorstal stond een ijzeren ketel met ingebouwd stookgedeelte, een zogenaamde ‘kookkachel’. Uilkema noteerde echter dat het veevoer hier vroeger boven het haardvuur in het woongedeelte werd gekookt. De zware kookpot werd dan met een speciaal ketelwagentje van deze stookplaats naar de stal gereden. Daar werd de inhoud overgeschept in de losse houten bakken die men voor de koeien neerzette. Volgens Uilkema was dit een oudere methode van veevoedering dan die met vaste voederbakken of troggen. De grote potstal werd om de drie of vier weken uitgemest, waarna de mest direct naar het land werd gereden. Een afzonderlijke mestvaalt was hier dan ook niet nodig. Doordat in beide lange gevels staldeuren zaten kon de mestkar bij het legen van de potstal dwars door de stal heen rijden. Het woongedeelte had een vrij moderne opzet met hoge zijmuren, waardoor ramen en deuren in de lange gevels konden worden aangebracht. Aan de voorzijde lagen de gebruikelijke grote kamer en woonkeuken, daarachter een smalle kelder met een opkamertje en de spoelruimte. Deze laatste ruimte was hier zijdelings uitgebouwd en uitgegroeid tot een volledig vertrek. Hier werd gekarnd (de karn stond via een horizontale aandrijfstang in verbinding met de karnmolen in het bijgebouw), gespoeld en ook gebakken; de oven was aan de zijgevel aangebouwd. Doordat er zoveel verschillende werkzaamheden werden verricht en de boerin dus een groot gedeelte van haar tijd hier doorbracht, ging deze ruimte volgens Uilkema ook dienst doen als zomerwoning, waar in het drukke seizoen dagelijks werd gekookt, gegeten en gewoond. In zijn hoofdstuk over de Brabantse boerderij-ontwikkeling zou hij nader op dit aspect ingaan. Daarbij stelde hij dat een dergelijke combinatie, hoe efficiënt ook voor het werk, toch gedoemd was te verdwijnen. De warmte van de oven zou namelijk een ongunstige invloed kunnen hebben op het karnproces, dat alleen bij een bepaalde temperatuur optimaal kon plaatsvinden.

[p. 474]

[p. 475]

KU-226 (28 september 1923)
Gilze (N.-Br.)
boerderij van A. van Loon

1:400

Evenals bij de vorige opmeting was ook hier sprake van een boerderij met woon- en stalruimte in het hoofdgebouw en een vrijstaande ‘Vlaamse schuur’ als tasruimte en dorsplaats. In het voorhuis van het hoofdgebouw was hier echter een vroeger ontwikkelingsstadium bewaard gebleven. Het woonhuis vertoonde in indeling weliswaar al een vierdeling met twee woonkamers en twee kleinere werkruimten, maar tegelijkertijd was er ook nog sprake van de oude driebeukige opzet met ankerbalkgebinten, hoge middenbeuk en lagere zijbeuken. Uit bouwsporen kon Uilkema opmaken dat de buitenmuren hier vroeger rondom circa 1,60 m hoog en van beleemd vlechtwerk waren geweest. Inmiddels waren deze ‘wichten’ echter alle vervangen door bakstenen muren. In Uilkema's tekst over de Brabantse ontwikkeling zou de bouwgeschiedenis van deze oude boerderij uitgebreid aan de orde komen. Daarbij zou hij onder meer betogen dat de woonfunctie zich hier in de loop der tijd naar het achterhuis had uitgebreid. De huidige voorkamer zou ‘heerd’ zijn geweest, ofwel algemene woonruimte. De stookplaats, die nu midden in het woongedeelte lag, zou zich oorspronkelijk hebben bevonden aan de scheidingswand tussen woon- en bedrijfsgedeelte. Aan de oude situatie zou onder meer nog het kleine lampegat in de brandmuur herinneren, dat er volgens Uilkema op moest duiden dat de stal zich in opzet direct achter de voorkamer had bevonden. De voorstal zou in opzet bovendien veel groter zijn geweest en Uilkema leidde daaruit af dat deze ruimte ooit mogelijk ook als dorsvloer kon hebben dienst gedaan.

Een ander opmerkelijk element was de grote draaiboom die zich hier aan één van de gebintstijlen in de heerd bevond. Hiermee kon de veevoederketel van boven het haardvuur tot vlakbij de staldeur worden gebracht (zie de gestippelde lijn die het bereik aanduidt). Later zou deze oplossing, die erg veel ruimte kostte, worden vervangen door het ook bij de vorige opmeting al even ter sprake gekomen ketelwagentje, dat hier nog bewaard was gebleven om te worden gefotografeerd. Uilkema tekende van deze boerderij bovendien meer dan één doorsnede. Op de bovenste, die door het voorste gedeelte van het woonhuis is genomen, is goed te zien hoe zich boven de kleine en weinig diepe melkkelder alleen een zoldertje bevond. Volgens een aantekening op het veldwerk bevond zich daarop een slaapplaats voor de knecht, bereikbaar via de voorkamer. Het gezin zelf sliep in bedsteden in voorkamer en heerd. Het is dan ook duidelijk dat hier geen strenge scheiding kan zijn geweest tussen de leefruimte voor het personeel en dat van de boer zelf.