Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 398]

[Middelie]

(voor veldwerk KU-192A zie p. 400)

[p. 399]

KU-192/192A (31 juli 1923 /
8 oktober 1929)
Middelie (N.-H.)
boerderij van W. de Vos

1:400

Deze boerderij bevatte veel interessante bouwsporen, die aanwijzingen bevatten over voorgaande stadia. Zo had bijvoorbeeld het uitgebouwde woongedeelte ankerbalkgebinten, terwijl de schuur een dekbalkconstructie vertoonde. Hier was, naar Uilkema in zijn Noordhollandse tekst zou uiteenzetten, duidelijk sprake van een verbouwd voormalig woonstalhuis. In de plattegrond is nog goed te zien dat de hoofdconstructie van het voorhuis oorspronkelijk verder naar achteren moest hebben doorgelopen; het laatste oude gebint stond in één lijn met de nieuwere dekbalkgebinten. Het was echter niet meer compleet: de gebintbalk was vervangen door een dunnere balk die tegen de stijlen was gespijkerd. Het gebint was in deze vorm bewaard gebleven als draagskelet voor de scheidingswand tussen woon- en tasruimte. Uilkema nam daardoor terecht aan dat deze wand van later datum was. In opzet zou de keuken in open verbinding hebben gestaan met de daar vroeger recht achter gelegen stal. Het gehele gebouw had dus ooit bestaan uit één afgescheiden woonruimte (het voorhuis) en een dubbelrijïge koestal waarvan het voorste gedeelte (de latere keuken) tevens een woon-werkfunctie had gehad. Later was het stalgedeelte van dit gebouw vervangen door een grotere bedrijfsruimte met stal- en tasruimte, de eigenlijke stolp. Het gehele gebouw zou volgens Uilkema in eerste opzet dateren uit het begin van de 17e eeuw en in 1788 een grote verbouwing hebben ondergaan. Het zou in dit geval gaan om een late navolging van het elders ontwikkelde stolpprincipe, dat hier eenvoudigweg in zijn geheel aan de oude bebouwing zou zijn toegevoegd. De indeling van het bedrijfsgedeelte zoals dat door Uilkema werd getekend, werd gekenmerkt door de centrale tasruimte in het vierkant tussen de gebintstijlen. Langs de achtergevel en een gedeelte van de zijgevel lag de enkelrijïge koestal. Een deel met inrijdeuren ontbrak; het hooi werd oorspronkelijk vermoedelijk per boot aangevoerd en met mankracht in het aan de stal grenzende hooihok binnengedragen of -gesleept.

De zuivelproduktie vond verspreid door het gehele gebouw plaats. Een melkkelder ontbrak; Uilkema noteerde dat men de melk hier in de stal liet staan tot de room kwam bovendrijven. Deze room werd vervolgens met de hand gekarnd. De karn stond eveneens in de stal, zoals ook op de lijntekening staat aangegeven. Aan het andere einde van de stal stond de zoutkist, waar de kaas werd gepekeld: ‘..De zoutkist is een langwerpige bak, diep 40 cM., breed 60 cM., lang 2.80 M., en staat op 2 schamels. Diende om er de kazen in te zetten na de bereiding. De kazen stonden in de zoutkist in zetters. De in de bak loopende pekel werd opgevangen in een “pekelbalie”..’. De kaas werd in de

[p. 400]

[p. 401]

KU-192

KU-192A

keuken te rijpen gelegd, op kaasplanken aan de muur.

Andere aantekeningen op het veldwerk betreffen de constructie van de boerderij en de toegepaste bouwmaterialen. De gevels bestonden uit een lage grondmuur van twee tot vijf dm hoogte boven het maaiveld, met daarboven een geheel houten opbouw. De stijlen, die het vierkant van de boerderij vormden, hadden een bakstenen voet of poer. Verder was er hier alleen steen verwerkt aan de stookplaats in het voorhuis, waar de schoor steen een stenen achterwand had. De rest van de boerderij inclusief de verschillende onderdelen van de koestal bestond geheel uit hout. Ook aan de draagconstructie werd door Uilkema veel aandacht besteed. Dit betrof vooral de in het woongedeelte aangetroffen ankerbalkgebinten, waarbij onder meer werd aangetekend dat dit gebinttype bij alle oude huizen in Middelie werd aangetroffen. Over de constructie van de zoldering die daarbij werd toegepast schreef hij verder, meer in het algemeen: ‘..De planken van de zoldering lagen van balk tot balk, dus in lengterichting van het huis (dus als slieten), onder elke naad lag vaak een “kinderbalkje” ter versterking. Dit kinderbalkje lag een weinig in de balk ingelaten. De latere zolders waren anders geconstrueerd. Ter plaatse van x (zie drsn. C-D) werd een balk gelegd over de (gebint-)balk. Aan deze balken werd dan weer een balk (tusschen twee gebinten) opgehangen aan een beugel. Deze hangbalk hielp dan den zolder dragen. Bij de Vos is deze niet aanwezig. Degebinten staan hier voldoende dicht bij elkaar..’.

De boerderij had in deze vorm echter blijkbaar zijn langste tijd gehad. Kort na de opmeting zou het gebouw ingrijpend worden gemoderniseerd. Toen Uilkema hier zes jaar later terugkwam trof hij een volledig veranderd gebouw aan. Zijn theorieën over de historische ontwikkeling van de Noordhollandse stolp bleken daarbij op treffende wijze in praktijk te zijn gebracht: het gebouw was een volledige stap op de evolutionaire ladder opgeklommen en was (om Uilkema's eigen terminologie te gebruiken) veranderd van een ‘vroege’ in een ‘recente’ stolp. In zijn ontwikkelingstheorie (zie deel I, hoofdstuk 7.3) was hij er namelijk van uitgegaan dat de stolpboerderij was ontstaan uit het woonstalhuistype, door samenvoeging van het lage stalgebouw met de oorspronkelijk vrijstaande tasruimte. De hieruit ontstane ‘vroege stolp’ zou worden gekenmerkt door het aanvankelijk nog uitgebouwd blijven van het voorhuis. Later zou uit deze vorm de recente stolp zijn ontstaan, waarbij ook de woonvertrekken onder het grote schuurdak waren opgenomen. Bij zijn eerste bezoek aan Middelie had hij het gebouw, dat toen nog een uitgebouwd voorhuis had, bestempeld als vroege stolp. Nu, bij zijn tweede bezoek, kon hij tot zijn verrassing constateren dat deze boerderij zich daadwerkelijk verder had ontwikkeld in de door hem veronderstelde richting. Het oude voorhuis was in 1925 afgebroken en het gehele gebouw had de zuiver piramidale stolpvorm gekregen. Het was daarmee zo'n tastbaar bewijs geworden van de door hem opgestelde theorie dat hij besloot het gebouw opnieuw te documenteren. Uit de plattegrondtekening die daarbij werd gemaakt blijkt dat het tasvak bij de verbouwing was verkleind en rondom was voorzien van een 25 cm hoge betonnen grondmuur met daarboven een houten schot. Ook tussen de koestal en de andere ruimten bevonden zich nu betonnen muurtjes. De buitenmuren waren gedeeltelijk vernieuwd en opgehoogd. In de voorgevel, opzij van de woonruimten, waren grote inrijdeuren aangebracht, waarachter zich ditmaal echter geen deel bevond maar een serie varkenshokken. Mogelijk waren de inrijdeuren bedoeld om het voorste gedeelte incidenteel te kunnen gebruiken als wagenberging. De grootste verandering had zich vanzelfsprekend voorgedaan bij de woonruimten. Er lagen nu drie vertrekken naast elkaar langs de voorgevel, twee kamers en suite (waarvan één verwarmbaar was) en een keuken met aanrecht en stookplaats voor het koken. Deze woonruimten stonden alle met elkaar in verbinding en waren toegankelijk via een deur in de zijgevel, in de voormalige zomerwoning. Van de stolp in zijn nieuwe gedaante is helaas geen foto bewaard gebleven.