Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 376]

[Giethoorn]

[p. 377]

KU-181 (1 juli 1923)
Giethoorn (Ov.)
boerderij van E. de Jong

1:400

Deze boerderij, die door Uilkema blijkens een aantekening op het veldwerk werd beschouwd als het oudere type ter plaatse, bezat een L-vormige plattegrond doordat aan het achterhuis ooit een halfopen hooiberg met vaste kap was gebouwd. De hierdoor ontstane haakse vorm herinnerde Uilkema op het eerste gezicht sterk aan wat hij op Wieringen was tegengekomen, waar eveneens een L-vorm was ontstaan door aanbouw van een hooischuur. De vergelijking ging echter niet verder dan het exterieur; in indeling en constructie hadden deze beide boerderijvormen vrijwel niets gemeen. Zo bevond de koestal zich op Wieringen aan de scheidingswand met de hooischuur en had de stal in opzet een Friese indeling met het vee met de koppen naar een buitenmuur, terwijl hier in Giethoorn de koeien juist andersom stonden, met de koppen naar de middenbeuk. De gehele stalruimte bevond zich bovendien niet aan de kant van de hooitas, maar in de daar tegenover liggende zijbeuk. De stal was verder uiterst eenvoudig en blijkbaar nog maar weinig gemoderniseerd: het vee werd met emmers gedrenkt en het hooi werd voor de koeien op de ‘koestraat’ geworpen, waar ook de drinkemmers stonden. Achter de grup lag geen mestgang maar alleen een verhoogde houten rand, met daarachter een tweetal mestdeuren. Zoals bijna overal in noordwest-Overijssel, was een deel van de middenbeuk in gebruik als grondtasruimte voor hooi. Achter het woongedeelte lag een dwarsdeel, met de deeldeuren in de zijgevel. Een tweede stel deeldeuren bevond zich in de achtergevel, waardoor het hooi rechtstreeks in de tasvakken kon worden geladen. Het hoofdgebouw had, zoals op de doorsnede te zien is, een ankerbalkconstructie; de aangebouwde schuur had dekbalken. Uilkema tekende van beide een doorsnede; bij de hooiberg met aanzicht van de houten scheidingswand tussen hoofdgebouw en aanbouw. De gevels van het bedrijfsgedeelte waren bij deze boerderij nog grotendeels van hout, op een lage grondmuur. Ook in het voorhuis bestonden nog verscheidene wanden, waaronder de afscheiding tussen woon- en bedrijfsgedeelte, uit houten schot. In het woongedeelte was bovendien nog een volledig gebint bewaard gebleven, met schoren en al. De stookplaats lag aan de voorgevel, waarin zich behalve enkele vensters ook de toegang tot het woongedeelte bevond, die hier nog zonder gang of portaal rechtstreeks uitkwam in de woonruimte. In de zijbeuken lagen aan één kant twee slaapruimten, aan de andere kant een provisieruimte en een kleine, 1,20 m diepe melkkelder zonder opkamer.

[p. 378]

[p. 379]

KU-182 (3 juli 1923)
Giethoorn (Ov.)
boerderij van A. Ken

De tweede in Giethoorn vervaardigde opmeting betrof een wat grotere boerderij met afzonderlijke vaarschuur, ook wel ‘praamschuur’ genaamd, naar de voor het hooivervoer gebruikte boten. Deze schuur was met één zijbeuk over het water heen gebouwd, zodat men de praam bij het binnenbrengen van het hooi onder

1:400

het dak kon varen. Uilkema tekende een afzonderlijke dwarsdoorsnede van deze schuur om het principe duidelijk te maken. Opvallend is de dekbalkconstructie, waarbij één van de gebintstijlen op een gemetselde poer stond en de andere was ingegraven en deel uitmaakte van de beschoeiing van de vaart. Een notitie op het veldwerk vermeldt dat de hooischuur houten wanden had zonder grondmuur. De invaart was open gelaten; het houten schot van de gevel begon daar op 2,5 m hoogte boven het water.

Het hoofdgebouw had een ankerbalkconstructie en een zeer complexe plattegrond, waaraan in de loop der jaren het een en ander was gewijzigd; vooral achter het woongedeelte waren allerlei binnenwandjes bijgeplaatst. De middenkamer met de belangrijkste stookplaats (de dagelijkse woonruimte) had een bedstedenwand langs de scheidingswand met het bedrijfsgedeelte. Daarnaast was er nog een zijkamer en een keuken met een tweede stookplaats. De meeste slaapruimten waren echter toegankelijk vanuit het achterhuis, evenals de kleine ‘melkkelder’, die blijkbaar niet verdiept was en dus meer een melkkamertje moet zijn geweest. De traditionele open werkruimte achter de scheidingsmuur had door al deze ingebouwde kamertjes een zeer grillige vorm gekregen en was door schotten afgescheiden van de stal- en tasruimten. De middenbeuk bevatte een hooitasvak, met daarachter de dwarsdeel. Langs zij- en achtergevel lagen de stalruimten, in de vorm van een grupstal met mestgang. Op de doorsnede is te zien dat de koeien van elkaar werden gescheiden door middel van een tweetal stalpalen, waarvan er één schuin was geplaatst. Het veldwerk vermeldt verder dat de houten wanden achter de stal vroeger waren voorzien van lange, smalle mestluiken, die omhooggeklapt konden worden. Deze waren ten tijd van Uilkema's bezoek nog wel aanwezig, maar vastgespijkerd en dus buiten bedrijf gesteld. Bij zijn volgende Giethoornse opmeting trof hij dergelijke luiken echter nog wel intact aan.

[p. 380]

[p. 381]

KU-183 (6 juli 1923)
Giethoorn (Ov.)
boerderij van J. Woltman

1:400

Deze boerderij werd door Uilkema gedateerd op rond 1700. In dit lage, brede gebouw (dat later de naam ‘Het Olde Huus’ zou krijgen) waren verschillende oude kenmerken bewaard. Zo was de scheidingswand tussen voor- en achterhuis nog gedeeltelijk van hout op een lage grondmuur en (evenals het geval was bij een van de vorige opmetingen in deze gemeente, KU-181) liepen de gebinten nog door tot in het voorhuis. De middenbeuk van het voorhuis diende als dagelijkse woonruimte; in de zijbeuken lagen de ‘kamer’ (vermoedelijk de pronkkamer), een kleine provisiekelder met daarboven alleen een open zoldertje (‘..“beuntje” - is geheel zichtbaar, er kan iets op geplaatst worden..’) en een melkkelder met twee bedsteden erboven. De zijbeuk was aan de kant van de zijkamer verbreed, echter zonder dat het dak hier was opgelicht. In het achterhuis was juist de tegenoverliggende zijbeuk uitgebouwd. Daar bevond zich langs de lage houten zijgevel de koestal, die hier nog geheel zijn oude vorm had bewaard; een grupstal met mestluiken van slechts één plank breed, die in hun geheel konden worden omhoog geklapt en ‘opslag’ werden genoemd. Voor de stal langs liep een voergang, die in open verbinding stond met de tasvakken. De binnenstijlruimte bevatte de hooioogst, die hier tussen de stijlen vanaf de grond werd opgestapeld. De dwarsdeel bevond zich direct achter de scheidingsmuur tussen woon- en bedrijfsgedeelte en was bereikbaar via dubbele deuren in een overhoeks geplaatst gedeelte van de zijgevel. Een wagen hoefde hier in Giethoorn vroeger niet de boerderij binnen te kunnen rijden: al het hooi werd per boot aangevoerd en met mankracht naar binnen gedragen. In de achtergevel was later een tweede stel deeldeuren aangebracht, waardoor het hooi ook van deze zijde van het gebouw naar binnen kon worden gebracht. Deze deuren verschaften alleen indirect toegang tot de open ruimte in de binnenstijlruimte achter de hooitas. Later zou hiervoor plaatselijk een betere oplossing zijn toegepast; men bracht dan door middel van een overstek aan de achterzijde een tweede dwarsdeel aan achter het laatste gebintvak. Een Giethoornse architect schetste voor Uilkema op de achterkant van het veldwerk hoe deze constructie in elkaar zat. Uilkema noteerde daarbij: ‘..hoe men door middel van een overstek aan de draaghouten, onder de overstekbalk, voldoende ruimte krijgt voor de grote deuren ter zijde achter. De vrouwen missen dus de hooirommel op de deel, bij het voorhuis, en bovendien wordt dan ruimte gewonnen omdat de deel vóór in het achterhuis kleiner kan worden. Dit past men tegenwoordig veel toe aldaar..’. De hier afgebeelde boerderij werd gesloopt in 1944.