Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 352]

[Surhuisterveen]

(voor tweede veldwerk KU-170 zie p. 354)

[p. 353]

KU-170 (30 mei 1923)
Surhuisterveen (Fr.)
boerderij van A. Scholte

1:400

De eigenaar van dit boerderijtje was ten tijde van de opname 93 jaar oud. In 1860 had hij, op dertigjarige leeftijd, dit huis zelf gebouwd. Hoewel men dat op het eerste gezicht niet zou vermoeden betrof het hier toch een echte plaggenhut. De in halfsteensverband gemetselde gevels bestonden namelijk grotendeels uit met leem gevoegde plaggen of ‘spitten’ in de vorm van bakstenen! Oorspronkelijk waren deze met leem ‘besmieten’ geweest en gewit; deze afwerklaag was inmiddels echter voor het grootste gedeelte verdwenen, weggespoeld door de regen. Op de detailfoto die Uilkema hier maakte is ook goed te zien hoe dit weinig stabiele muurwerk werd bijeengehouden door middel van houten ankers. Langs de binnenkant van de gevels zorgden dunne stijltjes voor extra stevigheid. Alleen de zijgevels van het voorste, smallere deel van het voorhuis waren inmiddels van baksteen. De achterkant van het gebouw, met de bedrijfsruimte, was nog een ‘echte’ plaggenhut, met ruw gestapelde zoden en tot zeer laag bij de grond aflopend schilddak. In de plaggenwanden waren, zoals de doorsnedetekening laat zien, ronde, half-ingegraven stijltjes verwerkt voor de stabiliteit. De hoofdconstructie bestond uit een serie kleine dekbalkgebinten op veldkeien, met rondhouten gebintplaten en sporenspantjes. De plattegrond was onderverdeeld in woonruimte en bedrijfsgedeelte, gescheiden door een plaggenwand. Het achterste deel van de schuur bevatte de stalruimte, in dit geval alleen voor een geit. De bewoner beschreef echter aan Uilkema hoe een koestal er in een dergelijke keuterij zou hebben uitgezien: ‘..Als er koeien gezet werden, kwamen die onder de “houwe” (achterste dakschild) met de koppen naar binnen, een gang met “groppe” (grup) erachter langs, van 60 cM. Voor de koppen werd het hooi en voer geworpen. Voor de koppen een “sket” (schot) ter hoogte van 60 cM. Voor het sket kwam het voer; de koppen gingen over het sket heen..’. Op het erf bevond zich verder nog een kleine plaggenhut, die als bergplaats werd gebruikt, en een waterput met een bijzondere constructie. Deze put (uiterst rechts op deze tekening, met daaronder de bijbehorende doorsnede) was dertien voet diep en had aan de onderzijde een doorsnede van 120 cm, terwijl de opening aan de bovenkant slechts 50 cm bedroeg. De wanden bestonden uit ‘turfspitten’ en plaggen, op de bodem was een laag dun sparrenhout gelegd, dat dichtslibben moest voorkomen. Het water werd opgehaald met een lange puthaak waaraan de emmer hing. De naast het huis staande plaggenhut werd door Uilkema afzonderlijk opgemeten; de betreffende tekening is bewaard gebleven onder nummer KU-171.

[p. 354]

[p. 355]

Foto behorend bij opmeting KU-170

1:100

[p. 356]

[p. 357]

KU-171 (30 mei 1923)
Surhuisterveen (Fr.)
plaggenhut bij boerderij van A. Scholte

(geen lijntekening aanwezig)

Deze plaggenhut bevond zich op hetzelfde erf als het onder nummer KU-170 afgebeelde keuterijtje. De eigenaar, A. Scholte, had de hut ooit zelf gebouwd; hij gold, naar Uilkema in een brief vermeldde, plaatselijk als een expert in het bouwen van dit soort hutten. Het gebouwtje was half ingegraven in de hoge berm. De kernconstructie bestond uit een drietal ingegraven nokstijlen, waaraan later nog een reparatiepaal was toegevoegd. Hierop lag de nokgording, die op zijn beurt de sporen droeg. Hanebalken zorgden voor de hoekversteviging tussen de sporen. Aan de onderzijde rustten de sporen op een soort muurplaten, die over een aantal lage ingegraven paaltjes liepen. Van echte wanden was hier geen sprake; het plaggendak liep door tot op de grond. Aan de lage voorzijde bevond zich de driehoekige eindgevel, waarin zich twee kleine vensters (30 × 40 cm) bevonden. De gevel bestond aan de onderzijde uit plaggen, met daarboven een planken topgevelschot. Uilkema vernam van de eigenaar dat men hiervoor in plaats van planken vroeger ook wel beleemd vlechtwerk toepaste. Tegen de binnenzijde van deze gevel bevond zich de stookplaats; een rookafvoer ontbrak. De toegang tot de hut bevond zich in de zijgevel. Ten tijde van de opmeting diende de hut alleen nog voor berging van aardappelen; oorspronkelijk had zich hier echter ook slaapruimte bevonden voor een heel gezin. Door wie of door hoeveel personen de hut toen werd bewoond wordt helaas niet vermeld. Op mondelinge aanwijzingen van de eigenaar gaf Uilkema op het veldwerk door middel van stippellijnen de oorspronkelijke indeling aan, waarbij hij noteerde: ‘..In zoo'n hutte waren 2 bedsteden. Eén in 't voorhuis, één achter de middelmuur. Was er meer slaapgelegenheid nodig, dan in 't achterhuis op de grond, op stroolegers..’. Onder de bedstee in het ‘voorhuis’ was een bergplaats voor huishoudelijke benodigdheden. De bedstede in het achterhuis bevatte twee bedden boven elkaar, waarin blijkbaar de kinderen sliepen. Het bovenste bed werd ‘kroep-op’ genoemd, het onderste ‘kroep-in’. Helemaal achterin bevond zich de ‘kelder’, die in feite niet meer was dan een gat in de grond. Aan de binnenzijde was de hut met leem afgepleisterd en gewit. Ook de buitenzijde zou oorspronkelijk met leem afgesmeerd zijn geweest. Over de wijze van stoken in een dergelijke hut vermeldt het veldwerk nog het volgende: ‘..Vroeger werd veel “schuwen” gestookt - 't hout van de vlasstengel. Deze schuwen werden in 't haardgat gestoken - om een paal heen gestampt. Deze paal werd eruit getrokken. Dan kwam er een kool in en de schuwen gloeiden..’. Veel warmte zal deze schamele brandstof echter niet hebben gegeven.