Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 334]

[Wartena]

[p. 335]

KU-161/162 (12 april 1923)
Wartena (Fr.)
boerderij van S.J. Sytema

1:400

bestaande toestand

1:400

reconstructie

Hoewel de afgebeelde opmetingstekening gedateerd is op 1923, betreft het hier een gebouw waarmee Uilkema al veel langer bekend was. De bespreking en reconstructie van deze kleine boerderij uit Wartena vormde het hoogtepunt van zijn boek ‘Het Friesche Boerenhuis’ uit 1916. Het betrof hier een vrij goed bewaard gebleven voorbeeld van het oorspronkelijke, in het begin van deze eeuw al vrijwel verdwenen, Friese huistype uit de tijd van vóór de opkomst van de grote schuren. De voorganger van de bekende grote kophalsrompboerderijen was, zoals Uilkema had ontdekt, een langgerekt, laag gebouw met alleen woon- en stalruimte. Voor de oogst was hier binnen het hoofdgebouw geen plaats; deze werd ondergebracht in een vrijstaande kapberg. Omdat Uilkema aanvankelijk in de mening verkeerde dat dit type uitsluitend zou zijn voorgekomen bij het veeteeltbedrijf doopte hij deze ‘de Oud-Friesche Greidboerderij’ (greid is het Friese woord voor weide).

Tekening KU-161 geeft de situatie zoals Uilkema die aantrof bij zijn allereerste bezoek aan deze boerderij. Er was toen sprake van een bescheiden, uit één kamer bestaand woonhuis met een grote zijdelings uitgebouwde melkkelder, daarachter een karnruimte en aansluitend een lage dubbelrijïge melkveestal. Aan de achtergevel van de stal bevond zich bovendien nog een haaks aangebouwde jongveestal. Het hooi voor het vee bewaarde men in een naast de stal staande houten schuur, die door een gangetje met het hoofdgebouw was verbonden. In de meer dan twee eeuwen waarin het gebouw had bestaan was hier natuurlijk niet alles hetzelfde gebleven. In zijn boek uit 1916 beschreef Uilkema dan ook uitgebreid wat er zoal moest zijn veranderd en hoe het boerderijtje er vroeger kon hebben uitgezien. Naar hij van de bewoners had vernomen was de boerderij enkele jaren voor zijn bezoek, in 1908, gemoderniseerd. Daarbij was de oorspronkelijk aanwezige open hooiberg vervangen door de op de foto zichtbare houten blokschuur. Van het hoofdgebouw was tevens het achterste gedeelte afgebroken; in opzet had het achterhuis doorgelopen tot voorbij de in dwarsrichting aangebouwde jongveestal. Bij de verbouwing van 1908 was zowel een deel van de stal verdwenen als de zomerwoning, die zich achterin de stal had bevonden. Hier woonde men vroeger 's zomers met het gezin als de stal leeg was en ook werd er gewerkt en kaas gemaakt. 's Winters gebruikte men deze ruimte als stal voor fokkalveren. De zomerwoning was van buitenaf herkenbaar geweest doordat zich hier in de zijgevel een afzonderlijk topgeveltje bevond, met een schoorsteen. De koestal bestond uit een lage, onoverzolderde ruimte waarin twee rijen vee stonden, elk met de koppen naar een buitenmuur. De koeien stonden op deze

[p. 336]

Foto's behorend bij opmeting KU-161

[p. 337]

1:400

1:100

grupstal twee aan twee tussen houten schotten. De middengang diende zowel als voergang als voor het verwijderen van de mest. De onderrand van het dak, vlak boven de koeien, was vanouds gedekt met pannen; de rest van het dak had, naar Uilkema vermeldde, oorspronkelijk een rietbedekking gehad. Ten tijde van de opmeting was dit echter al veranderd in een volledig pannendak, getuige de foto's. Voor ventilatie hadden zich voor deze verbouwing in de nok ook nog twee luiken bevonden, kistluiken genaamd, die door middel van touwen vanaf de stalvloer konden worden geopend. Hoewel deze luiken hier niet meer aanwezig waren kon Uilkema zich van deze constructie een betrouwbare voorstelling maken door middel van een elders bewaard gebleven exemplaar. De oorspronkelijke situatie staat in doorsnede afgebeeld op tekening KU-162. De gereconstrueerde plattegrond van de situatie vóór de verbouwing van 1908 staat weergegeven op tekening KU-161A. Hierin was de grote uitgebouwde melkkelder en de haaks aangebouwde jongveestal vooralsnog gehandhaafd. Door zijn latere onderzoek raakte Uilkema er geleidelijk echter van overtuigd dat de plattegrond van deze boerderij ooit nog veel eenvoudiger moest zijn geweest. Hij ging daarom in 1923 opnieuw terug naar Wartena voor een nader onderzoek van het gebouw. Inderdaad bleek hem daarbij al snel dat de eerder vervaardigde reconstructie van het gebouw in feite slechts een secundaire toestand had weergegeven. De melkkelder moest oorspronkelijk veel kleiner zijn geweest, wat bleek uit verschillen tussen het voorste en achterste gedeelte van de kapconstructie. Ook de staluitbouw aan de achterzijde was pas lang na de bouw van de boerderij toegevoegd. Het bewijs daarvoor vond hij, nu hij daar gerichter naar zocht, in bouwsporen in het metselwerk. Op het veldwerk van de nieuwe opmeting die hij hier maakte staat hierover onder meer: ‘..andere steen, namelijk rood.. (...) ..a1 en a2 (in de muur tussen de beide stalgebouwen) zijn dichtgemetselde koevensters, welke dus bewijzen dat de muur waarin ze zich bevinden eenmaal een buitenmuur was..’. De betreffende verbouwing zou rond 1800 hebben plaatsgevonden. In zijn concepttekst over de provincie Friesland van rond 1930 ging Uilkema opnieuw uitgebreid op het Wartenase boerderijtje in. Daarbij stelde hij dat de geconstateerde uitbreidingen te maken moesten hebben gehad met een vergroting van de veestapel in deze periode. Zijn nieuwe visie op de oudste toestand van het gebouw (zonder jongveestal en met een kleinere melkkelder) legde hij vast in een tweede reconstructietekening, KU-161B. De boerderij zelf ging helaas in 1934 door brand verloren.