Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 226]

[Bergambacht]

[p. 227]

KU-107 (30 oktober 1921)
Bergambacht (Z.-H.)
boerderij van G. de Jong

1:400

Bij deze boerderij, waarvan ook een latere opmeting bestaat, komen de beperkingen van Uilkema's globale opmeettechniek duidelijk naar voren: op de tekening staat een eenvoudig rechthoekig gebouw, maar uit de latere, gedetailleerdere weergave blijkt dat hier geen rechte hoek te bekennen viel.

Uilkema bracht deze boerderij in zijn tekst over de Zuidhollandse boerderijen vooral ter sprake in zijn beschrijving van de ontwikkeling van de Alblasserwaardse hooischuur. Aan een in opzet eenvoudig, klein boerderijtype was hier later - ter vervanging van de oorspronkelijk geheel vrijstaande hooiberg - een tweebeukige hooischuur aangebouwd. Een dergelijke uitbreiding vond meestal plaats door verlenging van het gebouw; de hier getekende haakse verbinding ontstond doordat in dit geval de aanwezigheid van een sloot aanbouw in lengterichting onmogelijk maakte. De stal, die in het achterhuis van het hoofdgebouw blijkbaar langs de achtergevel had gelegen, werd daarbij doorgezet in de zijbeuk van de nieuwe schuur. De middenbeuk van de nieuwe schuur bevatte de tasruimte, een open dwarsdeel die tevens als bergruimte diende en een paardestal. Volgens Uilkema was hier in de afmetingen van de gebintvakken nog de herinnering aan de vroegere hooiberg bewaard gebleven. De stal had de plaatselijk moderne vorm, met een mestgang achter de grup langs, in plaats van de vroegere mestluiken; een oud kenmerk was hier echter, volgens Uilkema, het ontbreken van een afscheiding tussen stal en tasvakken. De stal, die dus in open verbinding stond met de grote schuurruimte, moet daardoor vrij koud zijn geweest. De oude opzet van deze boerderij vóór de aanbouw van de schuur beschreef Uilkema als volgt: ‘..De inrichting van het oorspronkelijke gebouw laat zich gemakkelijk vaststellen. Op de plaats der hooischuur stond een berg. Het nog onverdeelde achterhuis kende “keuken” noch “slaapkamer”. Op de plaats dier kamer bevond zich een tweede rij veestanden, die onder een rechten hoek bij de nog bestaande aansloten - vgl. KU-229. Het hooi werd, behalve in de verdwenen berg, boven het achterhuis bewaard..’. Het voorhuis had een indeling met grote middenkamer (blijkbaar zonder stookplaats) met aan weerszijden in de zijbeuken respectievelijk de kaaskamer en een diepe, overwelfde melkkelder. Een tweede woontravee bevatte de keuken met de stookplaats en een slaapkamer. In het daaraan grenzende achterhuis met de stal vond men een brede open werkruimte, waar de karnmolen stond en van waaraf het vee werd gevoerd.

[p. 228]

[p. 229]

KU-108 (30 september 1921)
Bergambacht (Z.-H.)
boerderij van J. Blank

1:400

Uilkema besprak deze boerderij als voorbeeld van het recentere Alblasserwaardse type. Woning, achterhuis en hooischuur zouden hier tot één en dezelfde bouwfase behoren, zoals hij dat noemde: ‘..een huis aus einem Gusz..’. Toch is de hooischuur ook bij deze boerderij nog als afzonderlijk element herkenbaar gebleven door zijn van het hoofdgebouw afwijkende asymmetrische opzet. Ook is het opmerkelijk dat werkruimte (‘achterhuis’) en schuur nog volledig waren gescheiden, terwijl de stalruimte over beide afdelingen doorliep. De indeling van het woongedeelte toont een driedeling, met een middenkamer (‘voorhuis’) en zijruimten die respectievelijk spoelruimte en kelder bevatten en een vertrek waarvan Uilkema de functie niet duidelijk was. Hij noteerde hier: ‘..doelloos gedeelte..’. De kelder zou hebben gediend voor het pekelen van de kaas. Achter deze voorruimten lag een tweede travee met keuken, gang en slaapkamer. De grote vierkante ruimte die op dit gedeelte volgde heette ‘achterhuis’. Hier vond men de karnmolen, enkele stallen en een werkruimte voor de kaasmakerij. Voor dit laatste zal vooral het kleine afgescheiden vertrekje met de stookplaats en de open ruimte direct daarachter zijn gebruikt, waar Uilkema als functie ‘kaaswringerij’ noteerde. Aan het achterhuis grensde de hooischuur met de drie grote hooivakken en de koestal in de zijbeuk. De capaciteit van de schuur zou, volgens Uilkema, berekend zijn op de grootste hoeveelheid hooi die nodig kon zijn voor het maximale veebestand dat de stal kon bergen. Ook zou hier in de afmetingen van de gebinten eindelijk afstand zijn genomen van de maatverhoudingen van de hooiberg. De duidelijkste herinnering aan de voorgaande situatie meende Uilkema hier aan te kunnen wijzen in het feit dat de stal nog in open verbinding stond met de tasvakken. De melkveestal zou daardoor eigenlijk te koud zijn geweest en was bij latere boerderijen dan ook geheel van de rest van de schuurruimte afgescheiden. De stal was overigens modern van opzet, met kruigangen achter het vee in plaats van de oudere vorm met brede grup en mestluiken. Het achterste stuk van de schuur bevatte de varkenshokken. Over de constructie van het tweebeukige schuurgedeelte staat op het veldwerk tenslotte nog genoteerd dat de doorstekende ankerpennen van de gebintbalken in de hoge zijgevel zichtbaar waren. De buitenmuren bestonden uit een grondmuur van één meter hoogte, met daarboven een houten beschieting tot aan de kop van de stijlen. Het dak was gedekt met half riet, half pannen.