Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 220]

[Schipluiden]

[p. 221]

KU-104 (27 oktober 1921)
Schipluiden (Z.-H.)
boerderij van S. van der Kooij

1:400

In zijn concepttekst over de Zuidhollandse ontwikkeling werd deze boerderij (die nog uit 1768 zou stammen) door Uilkema aangehaald als voorbeeld van een in oorsprong gemengd bedrijf waar men geleidelijk geheel was overgegaan op veeteelt. De bedrijfsruimten waren aan de nieuwe functie aangepast, maar de oude indeling was nog wel herkenbaar gebleven. Zo was de oude dorsvloer, die zich oorspronkelijk tussen de woning en de stal bevond, nog in de plattegrond terug te vinden, ook al was deze ruimte inmiddels door de inbouw van een woonkamer gehalveerd.

Het woonhuis bestond uit twee achter elkaar gelegen kamers met daarnaast een uitgebouwde melkkelder, waarover Uilkema noteerde: ‘..melkkelder 1,5 M. onder 't maaiveld, daarop opkamer, met zolder. Deze zolder hooger dan die over de kamer. (...) Keldervensters met tralies en dubbele luiken - precies als in Friesland. Bovendien aan de buitenkant nog afneembare blinden..’. De beide voorkamers waren slechts gescheiden door een houten wandje; mogelijk betrof het hier in opzet één ongedeelde ruimte, wat wordt bevestigd door het feit dat beide kamers ‘voorhuis’ werden genoemd. Het voorste vertrek, waarop de voordeur uitkwam, diende als portaal; hier bevond zich ook een afgescheiden dienstbodenkamertje. Daarachter lag de winterkamer met de bedsteden voor het gezin en de stookplaats. Een gangetje verbond kelder en kamers met de in het achterhuis uitgebouwde dagelijkse woonruimte. Hierachter lag de vroeger blijkbaar in open verbinding met de stal staande ‘boenhoek’, die daarvan thans door een houten wandje was afgescheiden. Uilkema noteerde dat deze ruimte bij de oudste boerderijen geen zolder had. In de boenhoek vond een groot deel van de zuivelbereiding plaats. Hier stond de karn, die door de muur heen verbonden was met de aan de zijgevel aangebouwde karnmolen. Na het melken werd de melk eerst naar de melkkelder gedragen en daar in een waterbak gekoeld, waarna men deze daar enige tijd in ondiepe schalen liet staan tot de room boven kwam drijven. De room werd vervolgens naar de boenhoek gebracht om daar verder te worden verwerkt.

Als algemene ‘noot’ bevat het veldwerk de volgende opmerking: ‘..De typische zuidhollandsche boerderij (graslandbedrijf) heeft steeds één schuur, genoemd “de schuur”, en minstens één berg. Waar 40 à 50 koeien worden gemolken zijn twee hooibergen. Eén berg is voldoende op een boerderij van 25 à 30 koeien..’.

[p. 222]

[p. 223]

KU-105 (27 oktober 1921)
Schipluiden (Z.-H.)
boerderij van T. van der Kooij

1:400

Deze uit 1920 daterende, dus ten tijde van Uilkema's bezoek gloednieuwe veeteeltboerderij werd door deze beschouwd als een goed voorbeeld van de ‘..immer voortschrijdende vormverandering van het boerenhuis..’. Bij de bouw van dit moderne, maar grotendeels op traditionele leest geschoeide, bedrijf was rekening gehouden met het feit dat de melk in principe onbewerkt aan de melkfabriek zou worden verkocht. Voorzichtigheidshalve waren in de boerderij echter wel de benodigde ruimten opgenomen om de zuivelbereiding ook nog in huis te kunnen doen. Uilkema merkte hierover op: ‘..Dit zuidhollandsche huis uit den nieuwsten tijd is bestemd voor het uitoefenen van het veehoudersbedrijf. Er is derhalve rekening gehouden met de omstandigheid, dat de melk veelal in onverwerkten toestand - als handelsmelk - de hoeve zal verlaten. Toch kan de kaasmakerij ter hand worden genomen, indien dit gewenscht wordt. De boenhoek met koelpet en fornuis is daarop ingericht. Evenmin ontbreekt de melkkelder..’. Verder bevond zich hier ook nog een hooiluik in het dak van de stal, dat echter geen dienst deed omdat al het hooi buiten in de hooiberg werd bewaard. Bij de oudere boerderijen werd het hooi boven de stal bewaard en door dit luik naar binnen gehaald. De stalindeling was hier volledig gelijk aan die van de vorige boerderij; het vee stond in twee rijen met de koppen naar de centrale voergang gericht, met een diepe grup en een mestgang langs de beide zijgevels. De enige moderne aanpassing was de aanwezigheid van twee ventilatiekokers in de zoldering, die door afvoer van de warme vochtige lucht condensvorming in de stal moesten voorkomen. Als belangrijkste verschilpunten met de oudere boerderijen noemde Uilkema hier: de eenvoudige, langwerpige vorm met hoge zijmuren en één doorgaand dak waaronder alle functies behalve de hooiberging waren opgenomen, het grotere aantal stookplaatsen, de situering van wagenberging en varkenshokken midden in het gebouw en het feit dat alle afdelingen volledig van elkaar gescheiden waren door een muur tot aan de zolder. Ook de onhygiënische mestvaalt was in de nieuwe opzet vervallen. In plaats daarvan had men een gierkolk van gewapend beton, waarin de mest van al het vee werd verzameld. De afmetingen van deze gierkolk bleken echter al direct na de bouw onvoldoende; de mest moest hier vaak al halverwege de stalperiode worden uitgereden.