Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 208]

[Twisk]

[p. 209]

KU-98 (7 oktober 1921)
Twisk (N.-H.)
boerderij van H. Nes

1:400

Bij deze boerderij uit Twisk kon Uilkema met behulp van bouwsporen nog verder in de tijd terug kijken dan bij de vorige opmeting. Ook deze stolp had een uitgebouwd woonhuis; in dit geval bleek echter zelfs nog sprake te zijn van een voormalig woonstalhuis. In opzet had hier dus een laag, langgerekt gebouw gestaan dat alleen woon- en stalruimte bevatte, met een vrijstaande hooiberg buiten op het erf. Tasruimte en stal waren op een bepaald moment echter samengevoegd, waarbij het oude woongedeelte ver buiten de aldus ontstane stolp bleef uitsteken. Het woongedeelte bezat echter nog de volledige oude ankerbalkconstructie, terwijl het later aangebrachte vierkant van de schuur het bij de stolpboerderij gebruikelijke dekbalkgebint had. In het woonhuis bevonden zich twee vertrekken, die respectievelijk ‘voorhuis’ en ‘winterkamer’ werden genoemd. In de voorgevel, die van hout was boven een lage grondmuur, bevond zich alleen een deur, met daarboven een luik naar de zolder. Licht werd hier verkregen door een raam in de zijgevel. Uilkema noteerde op het veldwerk dat het voorhuis een vloer had van rode en groene plavuisjes. De daarachter gelegen winterkamer was voorzien van een stookplaats; de smalle zijbeuk bevatte bedsteden en bergruimte. Beide vertrekken waren alleen gescheiden door een houten wand (alleen de stookplaats had een achterwand van steen), met daarin een deur van slechts 1,70 m hoog. De hoofdtoegang tot het woonhuis werd gevormd door een deur in de zijgevel, die via een aangebouwd portaaltje uitkwam in de winterkamer. Het grootste deel van het jaar woonde men echter achter, waar zich de ‘zomerwoning’ bevond, die een eigen stookplaats had en bedsteden die waren uitgebouwd in de tasruimte. Over de koestal noteerde Uilkema dat deze oorspronkelijk in het geheel geen vensters bezat; de twee opgemeten stalraampjes zouden pas later zijn aangebracht, toen de houten wanden werden vervangen door stenen muren. Ten tijde van de opmeting werd op deze boerderij geen kaas meer gemaakt; van de boer vernam Uilkema echter dat dit vroeger in de stal gebeurde. Mogelijk moest men de oude zoutkamer en kaasbewaarplaats zoeken in de ruimte achter de zomerwoning, die inmiddels gebruikt werd als paardestal.

[p. 210]

[p. 211]

KU-99 (8 oktober 1921)
Twisk (N.-H.)
boerderij van J. Metselaar

1:400

Een immens contrast met het hiervoor beschreven historische complex, vol bouwsporen en herinneringen aan vroegere stadia, vormde de grote, moderne boerderij die Uilkema een dag later in dezelfde gemeente documenteerde. Hier was geen sprake van geleidelijke groei en aanpassing, maar van een rationeel gepland complex, aangepast aan de laatste bedrijfseisen en de nieuwste technische mogelijkheden.

De boerderij, die uit 1908 dateerde, bestond uit een grote schuur met tas-, stal- en werkruimte en een vrijstaand woonhuis, slechts verbonden door een smal gangetje. Het woonhuis had de proporties van een kleine villa en een uiterlijk dat in overeenstemming was met de gegoede burgerlijke bouwkunst van dat moment, met torentje, attiek, serre etc. Bedsteden waren hier niet meer aanwezig; men had afzonderlijke slaapkamers op de verdieping. Ook het bedrijf was van alle moderne gemakken voorzien, zoals stromend water, elektrisch licht, de nieuwste bouwmaterialen etc. Bij de indeling was overal waar men dat nodig achtte afgestapt van de traditionele opzet. Zo was de koestal voorzien van zowel een mest- als een voergang, terwijl de koeien hier met de koppen naar de middenbeuk stonden (zie voor een vergelijkbare stalindeling ook opmetingen KU-47 en KU-60). De vloer was van gewapend beton. Op de zolder boven de stal werd stro bewaard. Uilkema noteerde dat men al het stro hier moest aankopen; de boerderij had alleen wei- en hooiland en was een volledig gespecialiseerd veeteeltbedrijf. Naast bewondering voor de vooruitstrevende opzet van dit bedrijf had Uilkema op de bouwkundige uitvoering hiervan en vooral op de detaillering van de veestal nogal wat kritiek: ‘..Fouten (in de inrichting! - niet in de teekening, KU): 1. de koeien kunnen niet vóór van deze stal af. 2. de drinkgoot is ondoelmatig, ligt veel te diep - de koeien moeten op de voorknieën liggende drinken. Achtergang en voorgang zijn even hoog - dus vlak - de standplaatsen liggen daar 2 dM. ruim boven, terwijl de rand van de drinkgoot slechts iets hooger is dan de voergang. Bovendien ligt de bodem van de drinkgoot nog 12 cM. beneden de voergang. 3. de groep is 1 dM. te smal..’. Ondanks de gesignaleerde gebreken noemde Uilkema deze boerderij in zijn definitieve tekst toch een ‘modelinrichting’. Latere onderzoekers waren het op dit punt bepaald niet met hem eens. Zo was hier volgens Brandts Buys sprake van ‘een kreng van een boerderij’ waaraan niet veel deugde. En S.J. Bouma, die vermoedelijk vooral op de architectuur doelde, sprak zelfs van ‘een afschrikwekkend voorbeeld van toenmalige boerderijbouw’.