Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 153]

[Heteren]

Foto's behorend bij opmeting KU-71
Foto: H.J. van Houten, coll. SHBO

[p. 154]

[p. 155]

KU-71 (24 juni 1921)
Heteren (Gld.)
boerderij ‘Nieuwlandsbouwing’ van C.E. van Lonkhuizen

Ook hier werd door Uilkema een Betuwse T-huisboerderij met diverse bijgebouwen gedocumenteerd; het betrof ditmaal echter een minder groot en modern bedrijf dan dat van de voorgaande opmeting (KU-70). Op dit erf bevond zich naast het hoofdgebouw alleen een vrijstaande schuur, een dorsschuur met schapehok, een zesroedenporberg en een varkenshok. Vroeger moest hier ook nog een karnmolen hebben gestaan. Deze was inmiddels niet meer aanwezig, maar Uilkema gaf hem, op basis van mondelinge informatie, nog wel aan op de tekening. Het hoofdgebouw had hier blijkbaar niet altijd de dwarshuisvorm gehad; uit niet nader aangeduide bouwsporen moet af te lezen zijn geweest dat het gebouw ooit een enkelvoudige vorm had. Uilkema noteerde hierover: ‘..Zeer oud, vele malen verbouwd, zeer zeker zijn de vleugels van de voorhuizinge later aangebouwd..’. In het interieur van het voorhuis waren verschillende oude elementen bewaard gebleven, waaronder een deel van de voormalige gebintconstructie in de middenkamer. Ook trof Uilkema in

1:400

het plafond van deze kamer nog de sporen aan van een open rookvang. Op de plattegrond is goed te zien dat hier inderdaad veel moet zijn veranderd. De gang in het voorhuis gaf niet meer rechtstreeks toegang tot het bedrijfsgedeelte, maar liep dood tegen de brandmuur en verschillende woon-werkruimten zoals keuken en karnruimte waren later in het achterhuis uitgebouwd. In het bedrijfsgedeelte bevond zich in één van de zijbeuken nog de oude potstal; aan de andere zijde was deze inmiddels vervangen door een modernere en hygiënischer grupstal met mestgang. De ruimte onder de porberg schuin achter het hoofdgebouw diende net als bij de hiervoor besproken boerderij als vaaltstal, een combinatie van potstal en mestvaalt voor de overige stallen: ‘..mestput; diepte: 1.80 beneden het maaiveld, muur 3 dM. daarboven 2,5 M. schot. Hierin loopt 's winters het jongvee los, overdag in het veld. In de zomer loopt al het vee in het land. Boven komt hooi en ongedorscht graan..’. Van de beide schuren was er één bestemd voor de stalling van jongvee; op de balken werd hout en stro geborgen. De andere werd dorsschuur genoemd en bevatte behalve een dorsvloer ook een schapehok, dat alleen door een muurtje van een halve meter hoog was afgescheiden van de werkruimte.

[p. 156]

[p. 157]

KU-72 (25 juni 1921)
Heteren (Gld.)
boerderij ‘Het Hof’ van J.W. van Pommeren

Bij deze zeer grote T-huisboerderij uit 1760 was geen sprake van de grote aantallen bijgebouwen die men bij andere boerderijen uit het rivierengebied aantrof. Naast het hoofdgebouw stond slechts één aangebouwde schuur die een combinatie van mestberging en varkenshok bevatte en verder alleen een porberg. Mogelijk maakte de grote capaciteit van het hoofdgebouw verdere opslagruimten hier overbodig. Typerend voor het hoge niveau van het wooncomfort in dergelijke grote T-huisboerderijen is het feit dat

1:400

zich hier drie volwaardige, verwarmbare woonvertrekken bevonden. Keuken en spoelruimte waren in het bedrijfsgedeelte uitgebouwd.

De enige dwarsdoorsnede op deze opmeting betreft, anders dan gebruikelijk, de constructie van het voorhuis. Uilkema hield zich in deze periode zeer bezig met de hier aangetroffen kapconstructie met dekbalkjuk - een vorm waarmee hij in Gelderland voor de eerste maal kennis maakte. De zolderruimte van het voorhuis werd vroeger traditioneel gebruikt als opslagruimte voor het gedorste graan. Door het arbeidsintensieve karakter van het handdorsen duurde het lang voor al het graan was afgedorst. Uilkema noteerde: ‘..Vroeger dorschten de boeren van November tot Mei..’. Tot men voldoende bijeen had om naar de markt te brengen werd dit op de droge woonhuiszolder bewaard. Verder vermeldde hij hier, vermoedelijk op basis van door de bewoners verstrekte informatie, dat de borstwering van het voorhuis in deze streek niet altijd uit steen zou hebben bestaan: ‘..Dit gedeelte bestond vaak uit weeg met klei besmeerd, ook wel uit hout. Deze klei bestond voor het grootste deel uit dunne koemest, vermengd met kalk en een weinig klei. Soms alleen koemest mei klef. Zulk werk noemde men “tuin” of “tun”..’. Of het hier werkelijk om een algemeen verschijnsel ging is niet bekend.

Aansluitend aan het achterhuis, aan de kant van de vlakke, met klinkers bestrate koestal, bevond zich de overdekte mestvaalt. Uilkema noteerde dat deze aangebouwde schuur ooit een vloedschuur moest zijn geweest. De ruimte had nu een stenen vloer, die op het laagste punt (bij het varkenshok) 1,75 m diep lag en geleidelijk opliep richting uitgang. De mest kon uit de koestal rechtstreeks in de vaaltschuur worden gebracht door middel van luiken in de scheidingswand. Bij de varkenshokken, die ook weer door een muur met mestluiken waren afgescheiden van de mestvaalt, bevond zich tevens het toilet, een uitgekiende indeling, waarbij alles in de meest letterlijke zin om de mestvaalt lijkt te hebben gedraaid.