Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 136]

[Beemster]

[p. 137]

KU-63 (26 mei 1921)
Beemster (N.-H.)
boerderij van H. van Diepen

1:400

Hoe de stolpboerderij zich kon ontwikkelen voor het grotere bedrijf toont dit voorbeeld uit de Beemster, dat volgens Uilkema nog zou dateren van rond 1760. Het gehele gebouw had stenen muren en een efficiënte groepering van alle woon-, stal- en werkruimten rondom de grote hooivakken. Het woonhuis lag langs de voorgevel en had een symmetrische opzet met centrale gang en grote kamers aan weerszijden daarvan. Achter de centrale dakkapel boven de voordeur bevond zich vermoedelijk slaapruimte en ook in de zijbeuk lagen aan één kant twee slaapkamers. Aan de andere kant van het woonhuis vond men de keuken, die hier nogal ongebruikelijk niet aan de koestal grensde, maar in het verlengde lag van de deel. Mogelijk had zich hier in de loop der jaren een geleidelijke vergroting van de woonruimten ten koste van het bedrijfsgedeelte voorgedaan. De koestal begon door de aanwezigheid van de slaapkamers pas halverwege de zijbeuk en was buiten het grote schuurdak voortgezet onder een afzonderlijk dakje, in de koehuisstaart. De stalindeling was overigens traditioneel, met het vee twee aan twee tussen houten schotten met de koppen naar de buitenmuren opgesteld. De staldeur bevond zich in het midden van de eindgevel van de staluitbouw, in het verlengde van het middenpad dat zowel als voer- en als mestgang dienst deed. De korte stalrij langs de achtergevel moest later zijn aangebracht. Uilkema noteerde dat deze ruimte vroeger de zoutkamer was geweest, waar de kaas werd gemaakt. De boerderij bood in de opgemeten toestand plaats aan 24 stuks vee.

Op de foto is te zien dat op het erf achter de boerderij nog een vrijstaande schuur stond. Aan de grote inrijdeuren te zien zal deze onder meer hebben gediend voor wagenstalling. Het feit dat deze schuur niet werd opgemeten duidt erop dat deze door Uilkema als secundair werd beschouwd.

Bij wijze van uitzondering noteerde hij hier het volledige adres: Volgerweg 27.

[p. 138]

[p. 139]

KU-64 (26 mei 1921)
Beemster (N.-H.)
boerderij van A. Bos

1:400

Deze boerderij zou na Uilkema nog door heel wat andere onderzoekers worden bestudeerd en gefotografeerd en heeft sindsdien landelijke bekendheid gekregen onder de naam ‘De Eenhoorn’. Het gebouw, dat uit 1682 dateerde, heeft een voorgevel met een opvallende, haast stedelijke architectuur, die enigszins doet denken aan de grachtenhuizen van de Amsterdamse bouwmeester Vingboons. Een dergelijke boerderij werd niet door of voor de boer zelf gebouwd, maar in opdracht van een stedelijke grootgrondbezitter, die zich hiermee niet alleen verzekerde van een bron van inkomsten (de boerderij werd verpacht) maar tevens van een representatief zomerverblijf. Door velen wordt De Eenhoorn, die nog steeds bestaat en inmiddels gerestaureerd is, beschouwd als een van de fraaiste voorbeelden in dit genre. Uilkema, die veel meer in de bedrijfstechnische dan in de architectonische kant van boerderijen geïnteresseerd was, noteerde hier echter alleen gegevens over indeling en ruimtegebruik. Aan de later door anderen bezongen schoonheid van de rijkversierde bakstenen pilastergevel wijdde hij geen woord, al legde hij deze wel vast op een foto.

Het front van de boerderij had over de volle breedte een woonfunctie. De bedrijfsruimten bevonden zich zoveel mogelijk uit het zicht aan de zij- of achterkant van het gebouw, waar de wanden grotendeels van hout waren. De vertrekken achter de fraaie stenen voorgevel waren oorspronkelijk uitsluitend bestemd voor gebruik door de eigenaar. Bij de rechter kamer noteerde Uilkema weliswaar dat het hier ging om een opkamer met melkkelder, maar de latere onderzoeker Brandts Buys toonde aan dat ook deze kelder in opzet niet bij het landbouwbedrijf hoorde, maar een souterrain-keuken voor het herenhuis moest zijn geweest. De pachtboer woonde in die tijd alleen in de ruimten achter het voorhuis, die via een gangetje in verbinding stonden met de herenkamer. Het gezin had de beschikking over een ‘kamer’ en een ‘winterkamer’; een groot deel van het jaar zal men echter in de stal hebben gewoond. De herenkamer deed ten tijde van Uilkema's bezoek overigens niet meer als zodanig dienst, maar was door de boer zelf in gebruik genomen als pronkkamer. Verder tekende hij aan, dat het achterste gedeelte van de koehuisstaart vroeger als zomerwoning en ‘kaasplaats’ diende. Hier bevond zich tevens een stookplaats. De ruimte tussen stal en deel aan de achtergevel had de functie van zoutkamer, waar de kaas werd gepekeld. Op het veldwerk staat genoteerd dat de kaas na deze behandeling 's zomers op de dan lege koestal werd bewaard en 's winters op de deel.