Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 126]

[Venhuizen]

[p. 127]

KU-58 (10 mei 1921)
Venhuizen (N.-H.)
boerderij van J. Zijp Kzn.

1:400

Behalve in historische boerderijen was Uilkema ook geïnteresseerd in nieuwe bedrijven. Zo bezocht hij hier in Venhuizen een voor zijn tijd zeer moderne stolpboerderij uit het einde van de vorige eeuw. De hoofdmassa van de stolp bevatte alleen bedrijfsruimte; het woongedeelte was in zijn geheel uitgebouwd. Uilkema noteerde hierover: ‘..nieuwe bouworde: schuur en woning gescheiden. De woning wordt een soort villa..’. Volgens Uilkema had de tendens om woon- en bedrijfsgedeelte te scheiden onder meer te maken met de zich wijzigende sociale verhoudingen: ‘..Gebouwd 1887: in een tijd, toen het streven opkwam koewasem uit het woonhuis te weren, en gescheiden van het personeel te leven..’. In zijn hoofdstuk over de boerderij-ontwikkeling in de provincie Noord-Holland zou hij op dit aspect nog iets nader ingaan. Daarbij stelde hij dat het verhoogde zelfbewustzijn en de daaruit voortvloeiende vrijere houding van de dienstbaren de boer niet altijd aangenaam was. Deze zou er daarom in toenemende mate toe overgaan het contact met het personeel zoveel mogelijk tot het werk te beperken. Het woonhuis had de in de burgerlijke bouwkunst van rond de eeuwwisseling gangbare symmetrische opzet met centrale gang. Aan weerszijden van deze gang lagen twee grote kamers, gescheiden door een strook bedsteden en kasten. De slaapplaatsen voor het personeel bevonden zich in de schuur, in de stal.

Op het veldwerk maakte Uilkema enkele notities over de zuivelverwerking op deze boerderij. Onder één van de achterkamers in het voorhuis lag namelijk een melkkelder, iets dat niet standaard voorkwam in de Noordhollandse boerderijen boven het IJ, omdat men hier de volle melk meestal direct tot kaas verwerkte. Op dit bedrijf was dat echter niet mogelijk door het hoge vetgehalte van de melk, die men daarom eerst enige tijd in de melkkelder liet staan, tot de room kwam bovendrijven. Deze werd afgeschept en tot boter verwerkt; van de ontvette melk werd alsnog kaas gemaakt. Het kaasmaken gebeurde in de aan de stal grenzende open ruimte achterin de schuur, die ‘kaasplaats’ werd genoemd. De plaats van de kaaspers staat met een stippelijn op de lijntekening aangegeven. Hier bevond zich ook een stookplaats voor het bij het kaasmaken noodzakelijke verwarmen van de melk. Naast de kaasplaats lag een grote varkensstal, wat een efficiënte indeling was aangezien de van de kaasmakerij overblijvende wei gewoonlijk als varkensvoer werd gebruikt.

[p. 128]

[p. 129]

KU-59 (10 mei 1921)
Venhuizen (N.-H.)
boerderij van D. Vriend

1:400

Van de voorgevel van deze stolpboerderij kon Uilkema twee totaal verschillende foto's maken - het gebouw onderging ten tijde van zijn bezoek een ingrijpende modernisering. Het oude, gedeeltelijk houten, uitgebouwde voorhuis werd wegens bouwvalligheid gesloopt en vervangen door een vlakke bakstenen gevel met symmetrische opzet, in één lijn met de overige vertrekken. Hoewel deze nieuwe gevel met zijn vooruitspringende entreepartij een zekere charme niet kan worden ontzegd, ging daarmee een aantal karakteristieke historische elementen verloren. Uilkema was nog juist op tijd om de oude situatie te kunnen vastleggen. Op het veldwerk tekende hij aan dat het hier een zeer oude boerderij betrof; de datering schatte hij zelf op rond 1700. De belangrijkste woonvertrekken, respectievelijk ‘voorhuis’, ‘middelhuis’ en ‘winterkamer’ genoemd, lagen achter elkaar langs de zijgevel. De achterste, de winterkamer, vormde feitelijk een deel van de koestal. Deze ruimte had een vloer van ‘estriken’ (plavuizen) en een grote stookplaats en zal een groot deel van het jaar als dagelijkse woonruimte hebben gediend. 's Zomers richtte men een deel van de stal zelf in als woonruimte, het zogenaamde ‘stalletje’, waartoe men een houten vloertje over enkele standplaatsen legde. In feite woonde men hier dus winter en zomer in de stal. Uilkema vermoedde (zoals hij in zijn hoofdstuk over Noord-Holland uiteenzette) dat de winterkamer hier pas later was ontstaan; in opzet zou men 's winters in het middelhuis hebben gewoond. De woonfunctie had zich hier dus verplaatst in de richting van de stal. Op de plaats van de winterkamer zouden zich oorspronkelijk ook koestallen hebben bevonden. Het gedeeltelijk uitgebouwde voorhuis was volgens Uilkema de plaats waar vroeger het gedorste graan werd bewaard. Sedert een dergelijke opslagruimte niet meer nodig was zou men het voorhuis in deze streek ook wel als pronkkamer zijn gaan gebruiken. Aan de voorgevel, naast het gedeeltelijk vooruitspringende voorhuis lag verder nog de ‘voorkamer’, met daaronder een grote melkkelder. Behalve het voorste deel van het voorhuis lagen alle woonvertrekken verder onder het grote schuurdak. Na de verbouwing in 1922 gold dit voor alle ruimten. In zijn betoog over de ontwikkeling van de Noordhollandse stolp zou Uilkema deze boerderij aanhalen als illustratie van zijn theorie over de geleidelijke inkrimping van het uitgebouwde voorhuis van de oude stolpboerderij.

[p. 130]

[p. 131]

KU-60 (24 mei 1921)
Venhuizen (N.-H.)
boerderij van C. Stam

1:400

De derde door Uilkema opgemeten boerderij uit Venhuizen behoorde bij een groot en vermoedelijk welvarend bedrijf. Desondanks lijken statusoverwegingen bij de bouw van deze boerderij amper een rol te hebben gespeeld. Het aantal vertrekken was klein en van de bij KU-58 geconstateerde tendens om woon- en bedrijfsruimten strikter te scheiden was hier nog geen enkele sprake. In het algemeen kan men stellen dat hier aanmerkelijk minder aandacht lijkt te zijn besteed aan het wooncomfort. Alle nadruk lag op de bedrijfsfuncties, die zeer royaal en modern waren opgezet.

Door de aanwezigheid van meer dan één tasvak had de gehele plattegrond een langgerekte opzet gekregen, waardoor het dak, anders dan bij de gewone piramidale stolpvorm, een vrij lange noklijn vertoonde, die meer deed denken aan de Friese stelp- dan aan de Noordhollandse stolpvorm. Deze langgerekte vorm was in Friesland gebruikelijk maar hier in Noord-Holland voorbehouden aan het grotere bedrijf. Een andere bijzonderheid van deze boerderij was verder de plaats van de deeldeuren in het midden van de zijgevel in plaats van zoals gebruikelijk op een hoek. De deel lag bovendien ten opzichte van de plaats van de deuren in dwarsrichting. De reden voor deze afwijkende indeling is niet duidelijk, maar kan te maken hebben gehad met de erfindeling en de situering van de boerderij als geheel.

Dat het hier om een gespecialiseerd weidebedrijf ging valt af te leiden uit het grote aantal stallen en de omvangrijke hooitasruimte die drie gebintvakken besloeg. De stal bood plaats aan 26 melkkoeien en 10 stuks jongvee. Voor de koestal was afgeweken van de traditionele Noordhollandse stalindeling en gekozen voor een moderne opzet met gescheiden voer- en mestgangen, waarbij het vee bovendien met de koppen in de richting van de tasvakken stond in plaats van, zoals gebruikelijk, naar de buitenmuur gericht. Een vergelijking met de moderne Friese stal van opmeting KU-47 laat een opvallende overeenkomst zien. Naast de jongveestal lag de kaaskamer, die om hygiënische redenen volledig van de stalruimte was afgescheiden. Daaraan aansluitend bevond zich aan de achtergevel een uitbouw waarin zich een ‘werkplaats’ met pomp en stookplaats voor de kaasmakerij bevond. Als toppunt van nieuwigheid had men hier bovendien een grote dubbelwandige koelcel.