Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 66]

[Formerum, Terschelling]

[p. 67]

KU-27 (1917)
Formerum, Terschelling (Fr.)
boerderij van J.IJ. Bonne

1:400

Een oudere vorm van de Terschellingse boerderij-ontwikkeling is vastgelegd in deze opmeting van een boerderij uit Formerum. Daar bevond zich achter het voorste (en tevens enige) tasvak alleen een dwarsdeel. Deze deel grensde rechtstreeks aan de achtergevel, die door de ophoging van de muur voor de kapel bij de deeldeuren een merkwaardige vorm had gekregen. De betrekkelijk geringe hoogte van het gebouw, de aanwezigheid van een zadeldak met zowel voor als achter een topgevel en de over woon- en bedrijfsgedeelte doorlopende nok werden door Uilkema beschouwd als zeer oude kenmerken van het plaatselijke streektype. Dat deze boerderij ook werkelijk nog voor een belangrijk deel zijn oude opzet had bewaard valt ook af te lezen uit het feit dat de wanden van de woonruimte precies in de lijn van de gebintstijlen stonden. Daaruit kan worden afgeleid dat de schuur nog grotendeels zijn oude afmetingen had behouden en niet, zoals vaak het geval is, bij een latere verbouwing sterk was vergroot. Ook de aanwezigheid van slechts één hooivak en de geringe afmetingen van de stal (met ruimte voor niet meer dan vijf koeien) wijzen op een bedrijf waar in de loop der tijd maar weinig uitbreidingen hadden plaatsgevonden. De stal was, evenals bij opmeting KU-26, een langs een binnenwand geplaatste Friese grupstal met voerluiken in de wand tussen stal en tasvak. De stalgang achter de grup, waarlangs de mest werd verwijderd, was bij deze boerderij zeer smal.

Het woongedeelte bestond uit twee achter elkaar gelegen kamers, waarvan alleen de achterste was voorzien van een stookplaats. Beide kamers hadden een bedsteden- annex kastenwand. Naast de gang achter de voordeur bevond zich hier bovendien nog een smal vertrek, dat blijkens de aantekeningen op het veldwerk ‘gangskamer’ werd genoemd. Tussen woon- en bedrijfsgedeelte in lag een tweede gang, die uitkwam op de buitendeur in de zijgevel. In een inham naast deze deur bevond zich de regenwaterbak. Het water uit deze bak diende vermoedelijk voor menselijk gebruik; het water voor drenking van het vee was afkomstig uit een in de zijgevel uitgebouwde put in de stal.

Bij deze opmeting heeft Uilkema vermoedelijk hulp gehad van derden; het handschrift op de tekening is niet dat van hemzelf. Dat hij hier echter wel zelf is geweest blijkt uit de door hem gemaakte foto's.

[p. 68]

[p. 69]

KU-28 (1917)
Formerum, Terschelling (Fr.)
boerderij van P.A. Bakker

1:400

Bij deze boerderij uit Formerum bevonden zich tussen dwarsdeel en woonruimte twee tasvakken. Vergeleken met de vorige opmeting wijzen de hier aanwezige grotere ruimte voor oogstopslag en het grotere aantal standplaatsen in de koestal op een verder ontwikkeld landbouwbedrijf. Tussen dwarsdeel en achtergevel had zich bovendien een extra travee gevormd, waarin onder meer een stal voor drie paarden en een schapehok was ondergebracht. De ruimte langs het midden van de achtergevel werd ‘zaadhok’ genoemd en diende voor de opslag van gedorst graan. De tasvakken in de middenbeuk bevatten blijkbaar alleen hooi; waar het ongedorste graan werd bewaard staat niet vermeld. Op de tekening gaf Uilkema door middel van een stippellijn aan welk deel van deze tasruimte werd vrijgehouden als voergang, van waaraf men het hooi door de voerluiken op de koestallen kon deponeren. De open ruimte die aan de andere kant van de tasruimte overbleef in de zijbeuk werd ‘leegwand’ (= lage wand) genoemd en werd gebruikt als bergruimte voor landbouwgereedschap. Bij bestudering van de plattegrond valt op dat de gebintstijlen hier niet in één lijn stonden. De twee middelste gebinten waren bovendien breder dan de beide andere, die echter ook op hun beurt weer onderling verschilden. Hieruit blijkt dat bij deze schuur ofwel gebruik was gemaakt van oud materiaal van diverse herkomst, ofwel sprake was van verschillende bouwfasen. Hoe deze maatverschillen constructief waren opgelost is door het ontbreken van een doorsnede helaas niet duidelijk. Ook over de totale bouwmassa van deze boerderij is door het ontbreken van foto's weinig bekend; de rechthoekige hoofdvorm doet echter vermoeden dat hier sprake zal zijn geweest van één doorgaand dak over het gehele bedrijfsgedeelte en wellicht ook over het woonhuis. De plaats van de deeldeuren in de lijn van de (meestal lage) zijgevel maakt het aannemelijk dat deze zich onder de hier gebruikelijke kapel bevonden.

Net woongedeelte had een indeling die enigszins afweek van die van de beide eerder besproken voorbeelden. De woonvertrekken lagen hier niet achter maar naast elkaar, gescheiden door een gang. Doordat het woongedeelte maar één travee diep was bevond de stookplaats zich direct aan de voorgevel. De zijkamer werd als zomerwoning gebruikt; de ruimte daarachter diende als berging. Over de functie van de open ruimte aan het einde van de dwarsgang tussen woon- en bedrijfsgedeelte bevat het veldwerk geen nadere indicatie dan dat zich in deze hoek de regenwaterbak bevond. De nabijheid van de koestal maakt het echter waarschijnlijk dat hier een deel van de zuivelbereiding, vermoedelijk het karnen en het spoelen van het melkgerei, plaats vond.