Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 1

[p. 9]

Inleiding

Al sedert haar oprichting in 1960 bevindt zich in het archief van de Stichting Historisch Boerderij-onderzoek temidden van allerlei ander documentair materiaal ook de ‘collectie Uilkema’: een grote hoeveelheid boerderijdocumentatie uit het begin van deze eeuw. Al dit materiaal (honderden boerderijtekeningen, verscheidene aantekenboekjes, manuscripten en enkele duizenden foto's van boerderijen uit het gehele land) werd in de loop van de jaren twintig en dertig bijeengebracht door de Friese landbouwonderwijzer Klaas Uilkema. Zijn werk bleef echter ongepubliceerd en het door hem verzamelde documentatiemateriaal, waarvan het bestaan slechts in zeer beperkte kring bekend was, belandde na zijn dood bij het Nederlands Openluchtmuseum, dat het op zijn beurt onderbracht bij de Stichting Historisch Boerderij-onderzoek. Daar werd het visuele deel van de collectie, de documentaire tekeningen en de foto's, geïnventariseerd en ten dele ook gerestaureerd, en in het documentatie-archief opgenomen; de rest van het materiaal, met de manuscripten en aantekeningen, bleef vooralsnog noodgedwongen onbewerkt. Hoewel al bij de overdracht de wens was uitgesproken dat de collectie door publikatie voor verder onderzoek toegankelijk zou worden gemaakt, kon hieraan door de vele andere werkzaamheden van de Stichting gedurende de eerste decennia van haar bestaan nog geen gevolg worden gegeven. Kort na mijn indiensttreding als wetenschappelijk medewerkster bij deze instelling, in 1983, werd echter door de toenmalige directeur, Drs. P.A.M. van Wijk, mijn aandacht gevestigd op het betreffende materiaal, met het verzoek eens te zien op welke wijze dit toegankelijk kon worden gemaakt en hoe aan het bestaan ervan bredere bekendheid kon worden gegeven.

Wat de opdracht extra interessant maakte, was het feit dat de verzameling enig in zijn soort was. Het historisch boerderij-onderzoek stond in het begin van deze eeuw nog in de kinderschoenen en er was uit deze periode geen vergelijkbare documentatie voorhanden. Het bij de Stichting ondergebrachte materiaal was het resultaat van een gigantisch pionierswerk.

Dat de omvangrijke collectie bovendien veel waardevolle informatie bevatte was al snel duidelijk. Het materiaal bestreek het gehele land en bleek bovendien een zeer breed scala aan landelijke bouwkunst te omvatten. De tekeningen betroffen behalve oude en historisch interessante objecten ook betrekkelijk moderne gebouwen; grote welvarende boerderijen waren afgebeeld naast keuterijtjes, landarbeiderswoningen en plaggenhutten. Ook de bestudeerde bedrijfsvormen vertoonden de nodige variatie en behalve de boerderijen zelf waren in de opmetingstekeningen en foto's ook allerlei bijgebouwen vastgelegd. Al deze gebouwen waren bovendien onderzocht voordat de naoorlogse landbouwmechanisatie en schaalvergroting hun tol zouden eisen; veel van wat toen nog kon worden vastgelegd is thans verdwenen, onherkenbaar veranderd of ingrijpend gemoderniseerd. Daarbij komt dat de boerderijen in Uilkema's tijd nog grotendeels op de oude wijze werden gebruikt, waardoor het verband tussen indeling en functie duidelijk zichtbaar was. Hoewel het handwerk ook toen al steeds meer door landbouwmachines werd vervangen, waren er nog steeds boerderijen te vinden waar op de oude wijze werd geleefd en gewerkt. Het koken boven open vuur, dat tevens voor verwarming diende, was vooral in het oosten van het land lang in ere gehouden en in veel streken werden ook nog wel de bakoven en de rookkast gebruikt. In sommige gebieden werd ondanks de inmiddels gevestigde zuivelindustrie nog boter en kaas op de boerderij gemaakt, waardoor melkkelder, karnmolen en kaasketel in gebruik konden worden aangetroffen. Op de zandgronden vond men in heel wat boerderijen nog de oude, diepe potstal, waar het vee in een kuil op de eigen mest stond. Hooi en graan werden met de wagen van het veld gehaald en tot gebruik of verdere verwerking als vanouds los opgetast in de schuren of op de zolder van het achterhuis; op kleine boerderijen werd op de deel nog wel gedorst. En daar, waar men al wel was overgegaan tot een modernere wijze van bedrijfsvoering, wist men toch vaak uit eigen ervaring of overlevering te vertellen hoe

[p. 10]

de verschillende ruimten in opzet waren gebruikt.

Over al dergelijke zaken bleek de collectie Uilkema zeer veel informatie te bieden in de vorm van notities en beschrijvingen bij de veldwerktekeningen. Het was duidelijk dat bij de documentatie veel aandacht was besteed aan het verband tussen gebouw en bedrijf. Verder bleek uit de schetsen en notities dat door Uilkema ook de bouwtechnische aspecten van de boerderijen voor zijn tijd ongekend uitgebreid waren bestudeerd en dat veel aandacht was geschonken aan bouwsporen en andere aanwijzingen waaruit de historische ontwikkeling van de gebouwen zou kunnen worden afgeleid. Naast dergelijke specifiek op het onderzochte gebouw betrekking hebbende bedrijfskundige en bouwhistorische gegevens, bevatten de veldwerktekeningen en notitieboekjes tenslotte ook een groot aantal streektermen, alsmede verscheidene intrigerende maar soms zeer kryptisch gestelde mededelingen over de herkomst en historische ontwikkeling van de verschillende boerderijvormen. In hoeverre al deze observaties juist waren en hoeveel gewicht diende te worden toegekend aan de verschillende mededelingen, kon echter moeilijk worden beoordeeld door het ontbreken van achtergrondinformatie over de persoon van de onderzoeker, zijn werkwijze en specifieke uitgangspunten. Al snel was duidelijk dat een helderder beeld van zowel Uilkema's werkwijze als van het verloop en de resultaten van zijn onderzoek noodzakelijk was om dit materiaal optimaal te kunnen benutten.

Een oriënterend literatuuronderzoek leerde dat hierover niet veel bekend was. In de weinige artikelen die aan Uilkema's werk waren gewijd, stond niet veel meer dan dat hij van Friese boerenafkomst was en landbouwonderwijzer was geweest, wat zijn bedrijfstechnische belangstelling en kennis verklaarde. Een succesvolle uitgave van zijn hand over de Friese boerderijgeschiedenis had hem aan het begin van de jaren twintig de opdracht bezorgd om onder begeleiding van een groep Leidse hoogleraren de boerderijvormen en hun historische ontwikkeling in het gehele land te bestuderen. Het ambitieuze project, dat moest resulteren in een standaarduitgave over de geschiedenis van de Nederlandse boerderijbouw, was echter mislukt en zou een tragische afloop hebben gekend. Voor de onderzoeker zelf, die zich voor het werk grote opofferingen had getroost, zouden de gebeurtenissen tot een persoonlijk drama hebben geleid. Het hoe en waarom van de mislukking van het project was echter steeds onduidelijk gebleven en over dit onderwerp deden de vreemdste verhalen de ronde.

Uilkema's werkwijze en het verloop van zijn onderzoek kwamen uitsluitend ter sprake in de vier uiterst summiere werkverslagen die hij zelf in de loop van het project publiceerde en in een tweetal korte artikelen van zijn hand. Als resultaat van zijn werk had hij alleen een door hemzelf vervaardigd en op beperkte schaal verspreid gestencild werk nagelaten, waarin de boerderij-ontwikkeling in een drietal provincies werd behandeld. Meer informatie was vooralsnog niet beschikbaar. Een bezoek aan de archieven van de indertijd bij het onderzoek betrokken instellingen leverde echter veel aanvullende gegevens op, die nieuw licht wierpen op het bij de Stichting aanwezige materiaal. Zo bleek onder meer het volledige dossier van het betreffende onderzoeksproject bewaard te zijn gebleven, evenals een flinke hoeveelheid privécorrespondentie, waaronder een groot aantal door Uilkema geschreven brieven, die een zeer persoonlijk en soms haast dagboekachtig verslag van zijn wederwaardigheden bevatten. Vooral dit laatste materiaal gaf in combinatie met de rest van de collectie een goed en vrij volledig beeld van het verloop van zijn onderzoek. Niet alleen konden hieruit nog verscheidene van de door Uilkema opgestelde en niet meer door hem gepubliceerde theorieën over de regionale en landelijke boerderij-geschiedenis worden afgeleid, maar ook de totstandkoming van deze ideeën was soms zelfs van stap tot stap en van jaar tot jaar te volgen. De rol die de verschillende gedocumenteerde boerderijen in zijn werk speelden en de ideeën die Uilkema aan de individuele objecten ontleende, werden daarmee verhelderd. Vele tevoren onbegrijpelijke bijschriften bij de tekeningen bleken op deze wijze te kunnen worden verklaard, waarmee de bruikbaarheid van het materiaal voor later onderzoek aanzienlijk is verhoogd.

Daarnaast leverde het recente onderzoek in de archieven ook informatie op

[p. 11]

van meer algemene aard. Zo verschafte het materiaal duidelijkheid over zowel de totstandkoming van het project en de voortgang van het werk, als over de uiteindelijke ongelukkige afloop en de daaraan ten grondslag liggende problemen. Bovenal echter gaven de brieven, waarin Uilkema zijn gedachten over de boerderijen soms zeer gedetailleird uiteenzette, een goed beeld van zijn denk- en werkwijze en van zijn visie op de boerderijgeschiedenis als zodanig. Daarbij bleek dat Uilkema's aandacht primair was uitgegaan naar de bouwkundige ontwikkeling van de boerderijen als dynamisch proces onder invloed van vooral functionele, bedrijfstechnische factoren. Een dergelijke benadering stond echter in scherpe tegenstelling tot de in zijn tijd gebruikelijke ideeën over dit onderwerp, die bij uitstek statisch en cultuurhistorisch gericht waren. Een onverwachte conclusie van het vooronderzoek luidde dan ook, dat Uilkema's methodiek en visie op de boerderijgeschiedenis veel nauwer aansloten bij de huidige benadering dan bij die van zijn voorgangers en tijdgenoten. Daarnaast bleek dat ook verscheidene van de door hem opgestelde en in zijn tijd zeer revolutionaire theorieën over de historische boerderij-ontwikkeling zeer dicht bij de huidige gedachtengang over dit onderwerp stonden. De vraag drong zich op, waar Uilkema's visie vandaan kwam, in hoeverre door anderen op zijn werk was voortgebouwd en hoe groot daarmee feitelijk de invloed is geweest, die deze merkwaardige pionier heeft gehad op het huidige onderzoek. Deze nieuwe vraagstelling, die veel verder ging dan de aanvankelijke doelstelling (het ontsluiten en openbaar maken van het beschikbare documentatiemateriaal), leidde al snel tot een aanzienlijke verbreding van de studie en uiteindelijk tot deze veel omvangrijker publikatie dan oorspronkelijk was voorzien.

De uitgave is om praktische redenen gesplitst in twee delen. Deel 1 behandelt de achtergronden en resultaten van Uilkema's onderzoek; deel 2 bevat de volledige door hem bijeengebrachte collectie boerderijdocumentaties, per object voorzien van een korte toelichting.

In deel 1 wordt allereerst aandacht besteed aan de persoon van de onderzoeker en zijn wetenschappelijke vorming, alsmede aan het verloop van zijn onderzoek. Hierna wordt ingegaan op de door Uilkema ontwikkelde methodiek en op de door hem geraadpleegde bronnen en de wijze waarop hij deze gebruikte. Door middel van een globaal overzicht van de geschiedenis van het historisch boerderij-onderzoek wordt vervolgens aandacht besteed aan Uilkema's plaats binnen het vakgebied en zijn mogelijke invloed op het huidige onderzoek. Na deze algemene hoofdstukken wordt nader ingegaan op de voortgang en de resultaten van zijn studie per regio, waarbij de door hem ontwikkelde theorieën worden afgezet tegen eerdere en latere visies. Tenslotte wordt onderzocht welke grote lijnen door Uilkema werden onderscheiden binnen de historische boerderij-ontwikkeling in Nederland als geheel, ten einde te kunnen vaststellen hoe de door hem opgestelde typologie zich verhoudt tot de latere gedachten over dit onderwerp.

Bij de beschrijving van de feitelijke voortgang en de resultaten van Uilkema's onderzoek is gekozen voor een in grote lijnen provinciegewijze indeling. Deze keuze was voor een belangrijk deel het gevolg van de wens het verhaal over de totstandkoming van de verschillende ontwikkelingstheorieën zo overzichtelijk mogelijk te houden. Daarnaast sloot een dergelijke indeling nauw aan op de door Uilkema zelf gekozen opzet, waardoor gebruik kon worden gemaakt van de door hem vervaardigde hoofdstukken over de provincies Limburg, Noord-Brabant en Noord-Holland. Deze door de onderzoeker indertijd alleen in gestencilde vorm verspreide tekstgedeelten zijn, voorzien van een toelichting, integraal in de gelijknamige hoofdstukken opgenomen. Waar een dergelijke tekst niet voorhanden was, werd, waar mogelijk, de onderzoeker zelf aan het woord gelaten door het gebruik van citaten uit ongepubliceerde manuscripten en correspondentie.

Bij de provinciehoofdstukken is verder om praktische redenen gekozen voor een opzet waarbij de verschillende deelteksten onafhankelijk van elkaar kunnen worden gelezen. Het spreekt vanzelf dat daarbij een zekere herhaling in de uitleg van bepaalde in meer delen van het land voorkomende huistypen of constructieprincipes soms onvermijdelijk was. Bij de bespreking van het

[p. 12]

door Uilkema verzamelde documentatiemateriaal wordt steeds verwezen naar de in deel 2 afgebeelde boerderij-opmetingen onder vermelding van het volgnummer binnen de collectie (KU-1, KU-2, etc.). Daarnaast is er bovendien zoveel mogelijk naar gestreefd om de voor een goed begrip van de tekst noodzakelijke afbeeldingen van plattegrond-indelingen of constructieprincipes ook direct naast of in de betreffende alinea op te nemen. Aangezien de in een werk als dit onvermijdelijke vaktermen en bouwtechnische begrippen in ieder hoofdstuk hetzij door een afbeelding, hetzij door een korte verklaring in de tekst, hetzij door een verwijzing in de voetnoten zijn verduidelijkt, heb ik gemeend dat een verklarende woordenlijst hier achterwege kon blijven. De bijlagen konden daarmee beperkt blijven tot samenvatting, literatuurlijst, register van opmetingen en topografische index. Tenslotte dient nog te worden vermeld dat citaten en integraal opgenomen oudere tekstgedeelten steeds herkenbaar zijn gemaakt door middel van cursivering. De in dit werk opgenomen tekeningen en foto's zijn, tenzij anders aangegeven, alle van Uilkema's hand.