Quasi-socialisten. Hollanders te Antwerpen. Deel 1

[p. 6]

I

Uit liefde was David Peereboom eigenlijk niet getrouwd. Wat liefde is, heeft ie nooit goed geweten. Dichters schreven d'r flauwzoete sonnetten over, en overgevoelige bourgeois lieten zich er door van streek brengen. Die maakten zich zelf wijs, dat d'r 'n geestelijke band bestond tusschen man en vrouw; en in werkelijkheid bestond er niets als vleeschelijke begeerte, met 'n romantisch sausje er over. Maar hij doorzag dat spel, en maakte er 'n gewetenszaak van, wààr hij kwam dat ‘klein-burgerlijke idialesme’¹⁾ uit elkaar te peuteren en er de ‘voosheid’ van aan te toonen. Wel stuitte hij daarbij op allerlei ‘ingekankerd bijgeloof’; de menschen om 'm heen mochten zoo revolutionair zijn als ze wilden, de vòlle waarheid konden ze nog niet verdragen. Daar stoorde David zich echter niet aan. Dat miskenning 't lot is van ieder pionier, wist-ie allang, en daarin had-ie zich getroost. Ook was 't 'm 'n genot, bijna 'n wellust, de menschen te krenken, in wat ze: ‘hun heiligste gevoelens’ noemden. Ieder zinnetje, ieder wòòrdje, dat maar naar ‘overgevoeligheid’ zweemde, was 'm 'n aanknoopingspunt. En op goed geluk, zonder vooruit te weten wat er komen zou, begon ie te spotten, of, zooals hij 't noemde: te ‘ontleden.’ Z'n eigen woorden wonden 'm dan op, z'n scheefstaande oogjes gingen schitteren als gitten, z'n dikslappe onderlip kwam in willige beweging en 'n wolk van spuugspetjes was om 'm heen. Telkens verbaasde hij zich over ‘de nooit uitdrogende bron fan bê-êtend sarkasme’, die hij, ‘Dawedje Peereboom, diamantslê-êper fan beroep’ in zich omdroeg. 'n Kittelend wellustje pakte 'm, als ie op de gezichten van z'n hoorders ontnuchtering zag; soms zelfs deed z'n gevoel van overmacht 'm fijne gloei-traantjes lachen. Medelijen met ‘z'n slachtoffers’ kende hij niet. Had Marx, ‘zijn geestelijke fader’, niet gezegd, dat de ‘schimmen van 't bijgeloof hunner foorouders hun nog op de harsens drukten?’ En was het niet plicht van ieder ontwikkeld mensch, die ‘idialestische fratsen’ te verjagen? O! hij was geen vijand van idialesme! De

1) Voor de uitspraak van de dialekten, zie opmerkingen laatste pagina's.

[p. 7]

rechte soort! Maar dan moest 't ook bestand zijn, tegen 't ontleedmes van de ‘moderne wetenschap.’ Hij wist echter zeker, dat 't ‘foor-faderlijk bijgeloof’ geen kiemen voor zulk ‘idealesme’ bevatte; en daarom moest 't - wech! De hoofden moesten schoongeveegd, ouwe muizenesten en spinnewebben moesten opgeruimd, om plaats te maken voor ‘Het Nieuwe’. Niets mocht worden ontzien, niets was heilig. De waarheid zou die iedereen in z'n smoel zeggen, de waarheid was 'm alles! Het kon 'm geen zier schelen, al maakte hij zich de heele wereld tot vijand. Menigeen zou later bekennen, dat wist-ie stellig: ‘Die Peereboom was toch nog zoo dom niet as ze mutsie wel stond.’ Hij wist wel, dat velen 'm beschouwden als 'n soort kwelgeest; en dat verdroot 'm soms, want, maakte-ie zich zelf wijs, dat eeuwige spotten deed-ie heusch niet voor z'n plezier, en de scherpe spotter zou achteraf nog zachter blijken as de zachtste engel. Waarom begrepen de menschen dat toch niet?

Vooropgezette meeningen, daar deed-ie niet aan. Hij was totaal onbevooroordeeld. Hij was bereid, ieder uur van den dag òm te slaan ‘als de omstandigheden 't geboden’. Ook duurden z'n sarkastische stemmingen nooit lang, en als ie 'n vriend of 'n partijgenoot door z'n spotternijen in de war had gebracht, met de stellige verzekering er bij, dat Marx, z'n ‘geestelijke fader’ dat allemaal met 'm eens was, - ‘Das Kapital, Deel drie, pàgina 896’, - dan nam-ie z'n draai naar de vroolijkheid: ‘Och denk je nou dat 'k d'r 'n cent fan meen? Amme nooit niet! Fielsefie, Fielsefie? Prààt me d'r niet fan. Allemaal narrisjkat! Alle fielezowe kenne zech foor mê-ên part ophangen, an 'n touw:

O, mê-ên lieber Auguustê-ên,

Alles is kort en klê-ên...

Late ze nà de bleksem loope, mit hun onzén. Ja, wie doet t'r in onze tê-êd nog an fielsefie. 'n Mensch is blê-êd as-ie 't léwe het. Vroolijk zijn, dat is de plecht fan 'n goed sosjààl-demokraat:

Breek je swaarde ower je knie-ie
En monumante stort in ee-een...

En hij hàd me 'n vroolijk lewetje geleid, toen ie nog 'n ‘enkelde jonge’ was. Zonder zorg, met overvloed van geld, had-ie d'r jaren lang op los gefuifd. Nooit hield-ie 'n cent over, al verdiende-ie schatten. Op zoo'n Zaterdagmiddag, bij Mast of bij Kras, kon-ie z'n drie ‘biefstukkies mit aardappele’ wel an. En als ie in de verte 'n vriend zag passeeren, dan was 't: ‘Kommier, zàt je amme disch, eet mee jonge, sjeneer je niet, hoe meer ziele hoe meer vreuch! Ken 'k je soms diene met 'n paar spiegeleiere of 'n fê-ên biefstukkie?

[p. 8]

Heerlijke schaure hebbe ze hier... ower, m'n ê-ênde!’ Op 'n in smullen doorgebrachten Zaterdagmiddag, volgde gewoonlijk 'n rumoerige, wilde nacht. Hij hield van ‘uitgaan’ en maakte er geen geheim van. ‘Je mag me gerus' geloowe, vertelde ie dikwijls, 't gaat me an mê-ên hart, gebruik te make fan de broerd-rot-allàndige toestand waarin 't kapitalesme die arme frouwe, die hun lijf motte ferkoope, gebracht het. Maar 'k kàn niet anders. O, 'k heb d'r zoofeel ferdriet fan, fan me gloeiend-heet tamperamànt, ik lij d'r zoo onder; maar 'k kan 't niet ferandere, mê-ên passie is me de baas, en ik bin zelf zoo goed slachtoffer fan 't kapitalesme as zij. “Onthou'ing gebiedt me de duewel”, het Milton gezegd, en hij had gelê-êk, die stijwe ghoi. Mê-ên passie kan 'k niet wechcijfere, dat laat 'k ower an monnike en diergelijk gebroed. Ik kom d'r rond foor uit, ik stop 't niet onder stoele of banke, ik bin 'n uetgaander, 'n wallusteling fan de erregste soort. Mar wechredeneere laat zech dat niet. 't Eenigste wad 'k kan doen, dat is tegelijkertê-êd strije tege 't kapitalesme, en dat doen 'k, dat weet je òòk, zoo goed as ik... Owertuegd sosjààl-democraat, daar valt niks op an te merreke’....

Op 'n periode van woeste orgieën, volgde altijd 'n poosje rust. Dan las-ie alles wat 'm toevallig in handen viel; de moeilijkste boeken werkte ie door, - soms van achteren naar voren. Van den samenhang snapte ie gewoonlijk niet veel. Maar losse zinnetjes, kernachtige uitdrukkingen, pikte hij op, en hij hield ze vast, met ijzersterk geheugen. Alle boeken, die er op 't gebied van Sociologie, Natuurfilosofie of Antropologie verschenen, bladerde hij door, en minder belezen partijgenooten overblufte ie door z'n citaten. 'n Reusachtige bibliotheek kreeg ie langzamerhand bijeen. En als men 'm vleien wilde, dan vroeg men 'm of ‘z'n boeke-verzameling foor 't publiek toegankelijk was’. ‘Nou jonge, antwoordde ie gewoonlijk, dàt nou wel niet, want je begrijpt, zoo'n uitgeleze kollektie fan allerlei prach'werke... maar als jij 's in mijn boekerij wil grasduene, gà je gang... 't is niet voor de swê-êne gemaakt. Kom me mar's opzoeke. D'r legd altijd 'n fê-êne sigaar foor je gereed’.

Arme studenten profiteerden dikwijls van de schat van gegevens, die z'n bibliotheek bevatte. Zelfs met z'n oppervlakkige belézenheid deden ze hun nut. Er was niemand zoo handig in 't aangeven van plaatsen bij moderne sociologen, als Davidje Peereboom. En heel bereidwillig stond ie iedereen te woord. Wel was er altijd 'n heele avond mee gemoeid, als men 'n boek ter leen kwam vragen. Eerst moest men gelaten z'n spot ondergaan: ‘Zie je... dàr komme ze los, de manne fan de wetenschap, de geleerde van de kouwe grond. Bij wie komme ze hun licht opsteke? Bij een of andere hooggeleerde? Nee! bij de nederige werreksman komme ze terecht. Dat is 't bankroet fan de school-wetenschap. Afijn, daar zal 'k me mar in schikke,

[p. 9]

hê-hê-hê-hê-hê! En wat wou je nou fan me wete, kwasie-geleerd snuetertje? Es 't op 't gebied fan medische wetenschap, botanie, sociologie of bèllettrie, dat je me komd interpelleeren?... ‘Foruet sjeneer je niet! De nederige werreksman is fan alles op de hoogte....’ Daarna kwam de bluf: ‘O! Studeere, dat is me lust emme lewe. O, 'k hou zoofeel fan de wetenschap: Mijn liefste studie, dat is de geschiedenes of historie. Wat je daar niet uet kan leere, 'k verzeker je, mijn kop staat d'r stil fan. Dàr, wat zeg je fan dat boekie hier? De eerste proewe fan historisch materialesme: “De klassekamp in Frankrijk”. Zie-je, daar heb ik ower gezwoegd om dat door te werreke. Overal staan kruessies en streepies. Maar 't is de moeite waard, ik verzeker je: 'n Prach'werk. En dan hier, de geschiedenis fan de Reformatie of Herforming. Daar ken je nou eigelijk uet leere, hoe de ambachtsgezelle zich in die tijd liette bedotte. 't Is me goddomme 'n heele bijbel. Ja, zonder folharding kom je d'r niet. O, 'k heb hier zoo'n prachtige plaats angeteekend. 't Is in 't Latijnsch, maar dat fersta jij natuurlijk beter as ik.... Hier: de geschiedenis of historie fan de Guldesporeslag. O, dad is me 'n tijdje geweest! Daar het zich echt 'n stuk klassestrijd afgespeeld. Dat binne me stoere gaste geweest, die Gendsche wewersgezelle; tòen het de Vlaamsche leeuw gebruld, en ze klauwe late zien.... Afijn, dat vraagt heel wat studie om d'r achter te komme. Mit mijn bors' leg 'k me d'r op toe...’

Dit duurde, totdat ie z'n bezoeker ‘'n intrassante plaats’ wilde aanwijzen in 'n werk, dat - nog niet opengesneden bleek. ‘Ja zie je, mijn exemplaar is bij de bender, en die het me nou zoolang 'n ander geleend; dan hoef 'k mijn studie niet te onderbreke....’

Daarop volgde dan de inleiding tot de vroolijkheid: ‘Och, fielsefie.... allemaal onzin. De fielsefie is dood. Ik hou me natuurlijk op de hoogte famme tê-êd. Daar hebbe we hier in Amsterdam gehad: profester Bolland. 'k Verzeker je, 'n echte Bourgeois. Dat had je motte hoore: Wat die kerel me allemaal lult.... Eén is nog niet feel, en feel is nog niet één, maar toch wel één,.. nee, 'k fergis me: niet één. Daaruit konkludeert ie eenheid fan tegedeele, en feelheid fan ééndeele, en de slechte oneindigheid fan 't maatschappelijk fraagstuk... Hòòr's, ik bin ook niet de eerste de beste. Iemand die, as nederig werreksman zijnde, Fransch, Duitsch, Engelsch en Russisch leest, zoo as ik, die ken meespreken; denk je ook niet? Maar wat die snoeshaan fertelt! dat durf 'k gerust foor onzin ferklare. Je hebt toch wel's gehoord fan Plekhànof? Nò, die het in de stilte bij mijn gelogeerd. Daar heb 'k mee gesproke, over de idialiteit fan tijd en ruimte, en hij het me plechtig ferklaard: Nooit het ie in de heele wije wereld 'n mensch, 'n arbeier ontmoet, die fan die probleeme zoo op de hoogte was, as je onderdanige dienaar. Maar wat die Bolland mit z'n landerige bol het

[p. 10]

opgelepeld, daar ken 'k geen touw an fastknoope. Wat 'n brutaliteit! Slechte oneindigheid fan 't maatschappelijk fraagstuk! De slechte oneindigheid fan 's mans pedanterie... dàt is wat anders. Eén séance heb 'k d'r fan bijgewoond, toentertijd an de Ouwemannehuespoort, maar midde-in bin 'k weggeloope. Ja, daar bin ik nét over te spreke. Weet je wat 'k gedaan heb? Daar achter de poort hè? dar is de Nes... nò, daar heb 'k de rest fan de awend doorgebracht, en féél nuttiger hoor! Lewe de lol, schrijf ik in me faandel:

Breek je swager over je knie-ie
En monumante fal inee-een...

Hij leefde geheel buiten zich zelf. Niets maakte diepen, blijvenden indruk op 'm. Nooit voelde-ie zich treurig. Hij had zòòlang gespot met ‘overgefoeligheid’ van anderen, dat-ie zich schaamde voor zich zelf, wanneer weemoed of tranen bij 'm opkwamen. Dat was immers allemaal valsch! Een enkel keertje gaf hij wel 's toe aan z'n gemoed, dat zachtkens 'm beduidde: ‘Ik ben d'r ook nog....’ Dan bleek-ie heel goedhartig, en hij kon wel, als 't d'r aan zat, voor 'n gulden of vijf inteekenen, op 'n lijst voor de een of andere werkstaking. Gewoonlijk gaf ie alleen maar uit ‘plichtsbesef’, waarvan ie eigenlijk niets voelde.

In ‘de Partij’ werkte ie voor twee. Op vergàderingen had ie al-tijd 't hoogste woord, en met z'n kritiek spaarde ie niemand. In z'n overjassen liet-ie vier binnenzakken maken, en die puilden uit van dikke pakken kranten en brochures, waarin ie iets had aangeteekend, dat ‘te pas kon komen’. Hij sprak lang, met driftige, korte gebaren van z'n glimmige slijpershandjes, gebruikte groote, eigengemaakte woorden, gedeeltelijk om de ‘kleinburgerlijke jongelui van De Nieuwe Gids’ te bespòtten, gedeeltelijk omdat-ie die aaneengeregen woorden zoo mooi vond, in den grond van de zaak. De speciaal-socialistische rethoriek, met z'n lange reeksen van synoniemen, die reeds van Marx schijnt te stammen, drong ook in z'n spreektaal door. Hij was er niet mee tevreden, te beweren: dat 'n werkman door z'n patroon ‘geexploiteerd’ werd. Dat was te kort-af; zei te weinig. 'n Arrebeier werd ‘uitgebuit, afgeperst, uitgezogen, bestolen’. Hij begon te spreken zonder veel geestdrift, vond zich zelf dan taai; maar drie, vier frazes verder, kreeg-ie hevige aandoeningen door z'n eigen woorden, werd nerveus, en, hoewel meenend: afgebeten zinnetjes te zeggen, drukte hij zich in logisch en klaar betoog uit. Als ie echter kalm over z'n woorden kon nadenken, werd z'n zinsbouw dikwijls zoo ingewikkeld, dat z'n gedachte ver te zoeken was. Ook liet hij zich heel gemakkelijk naar 'n ander onderwerp sleepen, wanneer een van z'n hoorders hem er door 'n korte opmerking, toe bracht, over 'n

[p. 11]

gezegde nader uit te weiden. Want de woorden waren bij hem: niet teeken, maar òòrsprong van de gedachte.

Onder de ‘intellektueelen’ in de Partij had-ie veel vrienden. Hij was hun 't type van den proletarier. De luchthartigheid, waarmee hij groote denkers uit meer burgerlijke kringen (die zij door hun studie voor: door de omstandigheden gekreëerde volksmisleiders, met overigens goede bedoelingen, hielden) naar de andere wereld hielp, beviel hen. Z'n dikwels scherpzinnige boutades en woordspelingen brachten hun wel eens op ideeën, die op meer wetenschappelijke wijze uitgewerkt, vol kostelijke prognoze bleken. Z'n vrijpostige spotternijen, z'n banaal-Joodsche scheldwoorden, verdroegen ze gaarne, want ze hadden in 't zinnelijke mannetje, met z'n passie-gebaren en z'n git-oogjes, den proletarier zonder God of traditie lief. Wanneer hij 'n eerlijke, gemoedelijke bui had, keek-ie soms wel eens vreemd op, als men van 'm veronderstelde, dat hij wetenschappelijke dingen ‘wel van zelf voelde’, en als ie dan zei: ‘Ja, u vergist u nu toch in me’, lachten ze ongeloovig. Dat was nederigheid, meenden ze en zoo'n enkel maal misstònd 'm dat niet. Gewoonlijk antwoordde ie met eenige frazes, die hij zich uit 'n pas verzwolgen boek herinnerde; en zoo apokalyptisch konden z'n diep schijnende gedachten niet zijn, of z'n vereerders bleken er samenhang in te ontdekken.

Niemand heeft ooit kunnen begrijpen hoe hij, de luidruchtige, die leefde in z'n frazes en z'n gebaren, de liefde won van tengere Leentje. Ze scheen in bijna alles z'n tegendeel. Stil, en gewoonlijk in zich zelf gekeerd, met 'n smal gelig gezichtje en groote bruine oogen vol smeekenden weemoed, gaf ze zich geheel over aan d'r kalme gevoelsleven. Wat d'r buiten haar gebeurde drong maar zwakjes tot haar door, maakte doorgaans geen indruk op 'r. Ze leefde zonder hartstocht, en was zoo in haar eigen gevoelens verdiept, dat ze al vroeg 'n eenigszins bitteren denktrek had om 'r mondje. Velen dachten dat ze 'n beetje doof was, want ze ververstond iemand nooit onmiddellijk, en zei instinktmatig: ‘Wat?’ als men 'r toesprak. De lief-romantische gevoelens, die in haar waren gestegen, toen ze lichamelijk ophield: ongeslachtelijk kind te zijn; leefden nog steeds in 'r door, nu ze rijpe vrouw was geworden. Wie in Amsterdam socialistische vergaderingen heeft bezocht, moet haar gekend hebben, zooals ze, langzaam voortslenterend in de doorgangen tusschen de stoelenrijen, zwijgend kranten en brochures te koop bood, bedelend met d'r schuchtere ziele-oogen, den rechten neus wat opgetrokken. Wanneer men niet van d'r kocht, werd ze verlegen, en geloofde dat ze onhandig was geweest. Ze begreep maar niet, hoe d'r vriendinnen 't aanlegden, iemand

[p. 12]

die, zeggend: ‘'k Heb dat dingetje al!’ had geweigerd; met lachjes en gebaren toch nog over te halen. Wie probeerde haar 'n aardigheidje, ‘dat d'r nog net eventjes mee door kon’, te vertellen, had gewoonlijk geen pleizier van z'n werk, want ze begreep niet, keerde zich onwillig af; en op den duur was ze ergdenkend geworden, sprak met niemand als d'r vriendinnen; die zich dan nog in-hielden waar ze bij was, omdat 't minste toespelinkje op 't geslachtsleven 'r kwetste.

Eens lieten 'n paar meisjes, met wie ze naar vergadering was geweest, zich door David naar huis brengen, en plots had ze grooten eerbied voor 'm gekregen, want met hartstochtelijke welbespraaktheid verkritiseerde hij den spreker van dien avond: ‘Hij had geen debat gevraagd, omdat-ie medelijen had met dat pedante, onwetende, opgeblaze snuetertje, maar nu, onder bekenden, wou die 't wel zeggen: De heele redevoering, van a tot z, van begin tot end, was geen cènt waard. En hij zei dat maar niet op eigen gezà-ag! Gekheid, narrisjkat, hij was maar 'n nederige glimmertjesmaker, hij had niks in te brengen as leege briefjes; maar Marrex, zijn geestelijke fader, die was 't met 'm eens; zie-je, en as Marrex, die geleerde, wetenschappelijke, door-en-door belezene denkreus 't mit je eens was, - nou dan konde je tegenstanders hun matjes wel oprolle, zoo as ze dat in 't Maleisch zeggen. De dames wiste dat Montatuli-zaliger dat 't Italjaansch fan 't Ooste noemde? èn terech.

Leentje trok dien avend z'n aandacht, doordat ze, als ie haar speciaal aansprak, heel korte, toonlooze, twijfelend geïntoneerde antwoorden gaf. Dat wond 'm op. Hij was er aan gewend weerklank te vinden, als ie z'n redeneerpassie liet woeden; dat kleine, stille Jodinnetje, scheen tegen 'm opgewassen, en dat mocht niet voortduren: ze moest van z'n geleerdheid doordrongen worden. Toen nu al de vriendinnen naar huis waren gebracht, en zij alleen overbleef, begon ie 'r - 't liep al tegen middernacht - met breede gebaren te vertellen, dat hij wel begreep, wat t'r aan haar leven ontbrak. Er was 'n weireld die tot nogtoe voor d'r gesloten was geweest; ze leefde maar onvolkomen, half - wàt zei die? - in 't gehéél niet. As ze wilde, zou hij d'r 's 'n mooi boek leene, daar kon ze 'n hoop, 'n groote hoeveelheid, 'n màcht uet leere. Haar koppige terughoudendheid maakte, dat-ie zich in de op goed geluk opgeworpen kwestie, meer verdiepte dan hij bedoeld had, en 'n paar frazes later merkte-ie onverwacht, dat t'r gevoeligheid in 'm was opgekomen, en dat-ie nu echt belang in Lena stelde. ‘Kom kameraadje geef mijn 'n arm’, zei-die; ‘dat loopt vlugger. Och, klets niet! Wat steekt t'r in, dat je 'n partijgenoot die je na' hues brengt 'n arm geeft? Er volgde 'n zwaarwichtige uiteenzetting over ‘klein-burgerlijke’ en ‘proletarische’ moraal, vrijer verkeer tusschen de verschillende geslachten - en toen ze ten slotte d'r

[p. 13]

smalle handje op z'n jasarm schuchter legde, woelde 'n gloeiende hartstocht door z'n lijf.-

Dat was liefde meende-ie.

Den volgenden dag bracht-ie 't boek. Ze was niet thuis. Hij haalde 'r van d'r naaiwinkel. Het viel 'm niet op dat ze steeds voortging, 'm maar heel korte antwoorden te geven. Hij praate lang met, of liever, tòt haar. Een maand later was ze overtuigd, dat haar bewondering voor z'n vurige geleerdheid liefde, heel hooge liefde, beduidde. En na 'n jaar trouwden ze. ‘Les extrêmes se touchent’ werd er onder de ‘intellektueelen’ gemompeld.

De ontnuchtering bleef niet uit. Met tranen in z'n rood-gerande gitoogjes had ie haar verteld van z'n rumoerig nachtleven en haar om vergiffenis gesmeekt, voor z'n afdwalingen: ‘O, o, o! als ze toch begreep, wat 'n ferdriet, wat 'n kommer, wad 'n ellànde hij zich daarmee op de hals had gehaald. Hij wist zoo goed as wie dan ook - zou hij, die zoofeel had gestudeerd 't niet weten? - dat-ie slecht dee, maar bij Gotallemachtech! hij kon niet anders. Hier stond-ie nu, hij kòn niet anders. O, o, o! ze moest 't 'm fergeve, ze most 't 'm pardonneere, hij had zoofeel berouw’... Tengere Lena vond dat heel mooi van 'm, maar ze was kinderlijk-verontwaardigd, toen ze begreep, dat-ie nu met haar nét zoo wilde leven. Ze had zich 'n huwelijk heel anders gedroomd, kon maar niet gelooven wat Daved vertelde, dat alle mensche zoo deden, en dat z'n begeerte heel gewoon en roemvol was. Ze onderwierp zich lijdelijk. ‘As 't omgekeerd was zou hij zich ook motte onderwerpe’, had d'r man gezegd. En die gedachte vond ze waar en mooi. 'n Huwelijk was voor haar 'n eenheid, waaraan geen enkele gebeurtenis in de buitenwereld iets kon veranderen. 'n Vrouw moest voor 'n man lijden, dat stond haar vast. En die heilige eenheid, overpeinsde ze, die bleef ook bestaan als je man heel ver van je af was, al lagen d'r ook dagreizen tusschen de twee echtgenooten. Als je man over de straat ging, dan lokten 'm allemaal vreemde wijven, maar hij bleef ongeroerd, dacht alleen aan z'n vrouw die thuis op 'm wachtte, en de eenheid duurde voort.... Daarvoor nu wilde ze alles verdragen, met veel geduld. Maar ze zei niets, en van d'r stille lijden heeft David nooit iets geweten.

Kinderen wilde hij niet. Die moesten vermeden worden. Hij zag er tegen op, maanden-lang in onthouding te leven, als ze zwanger zou zijn. Dat kon ie d'r echter niet zeggen, want d'r ‘owergefoeligheid’ zat 'm leelijk in de weg. Daarom trachtte hij 'r aan 't verstand te brengen, dat iemand van zijn tamperamant verplicht was, moreel verplicht kinderen te voorkomen. Toch merkte ie spoedig, dat ie zich in z'n geslachtsleven veel dwang moest opleggen, want ‘Lene’ had 'n teer gestel, en hoeveel moeite ze zich

[p. 14]

ook gaf, de haar feitelijk opgedrongen bij-slaap smartte haar geducht; ze bleek geheel zonder passie, en ze had soms gedurende weken, buien van kille teruggetrokkenheid; 't spreken viel er dan zwaarder dan gewoonlijk: d'r gevoelens schenen diep in d'r lijf verborgen. Dat prikkelde hem, maar naderen dorst-ie haar niet, want hij voelde, dat ze dan allen eerbied voor 'm zou verliezen.

Toen Lena 'n jaar na hun huwelijk nòg niet zwanger was; redeneerden de menschen: ‘Davidje begint zich te betere - Davidje wordt fatsoenlijk! - Afijn, beter laat dan nooit’. En velen, die zich wel tot 'm aangetrokken voelden, maar 'm 'n beetje hadden gemeden om z'n onzedelijk leven, kwamen nu tot 'm; en wat moest-ie doen? Zeggen dat ze zich vergisten, dat kon ie niet van zich verkrijgen. Indien ze te weten kwamen, dat z'n regelmatige leven 'm, tegen z'n zin, was opgedrongen, zou ie hun vriendschap weer kwijt zijn, meende ie. Zoo ontstond voor hem de noodzakelijkheid: Z'n uitingen in overeenstemming te brengen met de schijnbare werkelijkheid. En hoewel-ie meer dan eens 'n akelige rilling voelde jagen, midden over z'n borst, als men 'm zeide: ‘Ja, ja, Peereboom, je hebt toch maar 'n goed frouwtje gefonde!... begon-ie na 'n poosje veel van z'n beweringen te gelooven, en dit drong de herinnering aan z'n door woest genot doorstormde verleden, met geweld in 'm terug. Hij scheen 'n ander mensch geworden. Van de hevige oneenigheid, die hij soms met z'n teere vrouwtje kreeg, als-ie d'r bijna wilde overméésteren, wisten z'n nieuwe vrienden niets. Eens was 'n partijgenoot getuige van de kille verwijdering, die na 'n periode van heeten wellust, tusschen man en vrouw was ontstaan, en van de laffe plagerijen die hij d'r aandeed; en die zei bij 't weggaan: ‘Je moet dat zwakke vrouwtje toch wat ontzien, Peereboom. Ik dacht dat jullie beter met elkaar leefde’. Toen had David 'm op z'n schouder geklopt, en, met schuinen kop, glimlachend geantwoord: ‘Haal jij je maar geen zorrege in je hoof, frindlief. Tusschen mijn en mijn frouw is de beste harmonie die je je op de wije wereld denke ken. Geen speld kan iemand tussche ons steke. De rechte soort! Duizend kwaliteite het ze die 'k kan appresjeeren....’ Lena had 't gehoord, en toen ie weer binnenkwam, legde ze d'r handje op z'n arm, en was met 'm verzoend. Voor lang.

Eén was er die hun woning meed: 'n Rijke, verwonderlijk-ernstige student, die in de arbeidersbeweging levendig belang stelde, veel vergaderingen bijwoonde, en uit de verte verliefd was geworden op 't stille tengere Jodinnetje. Hij vermoedde 'n rijk, artistiek zieltje in haar, maar zich nog afhankelijk voelend van z'n ouders, dorst ie d'r nooit aan te spreken. Toen ie haar omgang met David bemerkte, had ie stil gehoopt, dat 't haar duidelijk zou worden, dat ze niet bij 'm hoorde, maar toen 't huwelijk alles on-

[p. 15]

herstelbaar maakte, had-ie woest geleden. De dokter trachtte 'm aan de studie te houden, en begreep niet, dat plotseling al z'n belangstelling in wetenschap was geweken. En hoewel-ie na langdurige wanhoop, over z'n verdriet was geworden meester, dorst-ie David en Leentje niet weerzien, nu ze waren verbonden.

David begreep niet hoe 't kwam, dat de stille glimlach, waarmee Sam z'n lange citaten-reeksen vroeger had aangehoord, nu wegbleef. Niemand heeft 't ooit begrepen. De ridderlijke student leefde voortaan alleen nog maar voor z'n boeken, verzweeg zelfs z'n intiemsten vriend de reden van z'n stil verdriet. Maar 's nachts, als lang waken z'n gedachten had woest gemaakt en z'n bloed koortsig kloppend, kon 't 'm gebeuren, dat ie nog de deur uitging en treurig zwierf door de straat waar Leentje woonde.

Eerst jaren later, toen hij zich schaamte-vol moest bekennen, dat de tijd had gedaan z'n vervagend werk, en hij d'r smalle kopje kon denken zonder sidderen, dorst hij d'r weerzien. En toen werd 't 'm ook 'n reine behoefte.

Ze kregen tòch twee kindjes, jongentjes, kort na elkaar. ‘Door grove nalatigheid’, stelde David vast. Hij had ze niet gewenscht. Hij had ze niet geroepen. Waarom waren ze niet gebleven waar ze zaten?

Maar toen zijn vader, bij de geboorte van Manuel, den oudste, zeide: ‘Maak je mar niet druk, ik zal wel voor 't besnije zorgen...’, was de ongewenschte geboorte 'm plotseling 'n bron van vreugde geworden. ‘Wàt besnije, had ie gezegd’, denkd u meschien dat 'k dat onschuldige schaap, die nog fan niks weet, zoo maar 't teeke fan ze verslawing op 't lijf laat zette? Zied u me foor zoo aarts-dom-idioot an, denkd u dat 'k zoo verstompt geweteloos bàn, om zoo iets te doen? De rechte soort! Mot u net bij mê-ên weze’. Hevig-hartstochtelijke twisten waren ontstaan. Manuel werd niet besnejen. Lena's ouders hielden zich op 'n afstand.

De vader van David gaf zich nog niet gewonnen, maakte Lena, als David niet thuis was, 't leven zuur; en toen Kareltje, 't tweede jochie, kwam, drong-ie er op aan dat die dan tenminste gejitsjt zou worden. De diskussies hadden David aanvankelijk veel genot gegeven, maar nu begon 't 'm toch langzamerhand de keel uit te hangen. Lena ging ten slotte klagen over de last die ze d'r van had, en op 'n goeien dag, zette ie z'n ‘ouwe man’ zonder veel complimenten de deur uit. Hij kocht zich 'n revolver, en toen Lena's broer haar nòg niet met rust liet, hield-ie 'm 't wapen onder den neus, schreeuwde: ‘Levie, Levie, drijf me niet tot 't ueterste! Ik waarschouw je, laat me frouw mitrù-ust, bemoei je niet mit mijn kindere, want zalle me ooche me uitrotte, 'k blaas je 'n kogel door je kòp! Mijn principes zijn me alles; al mot 'k mit de heele wei-

[p. 16]

reld overhoop legge, mijn principes ferloochen 'k niet...’ De zwager was weggegaan: ‘Jij zal jouw trekke nog wel 's thuis krijge, stinkendige sociaal. Jij hebt me gedreigd, en as je nog 'n stom woord kikt, zal 'k 's zien of je-n-'t ook durft waar getuege bij zijn.’ En David had 'm na-gescheeuwd: ‘Kom maar op, sneutertje, kom maar op as je lef het. 'k Bin tot je dienst, hoor-je, wannéér je wil bin 'k tot je dienst... Eigenwijze, klein-burgerlijke, idioot bekrompe fratsemaker!

Lena was bang geworden: ‘Mààk nau frede mit ze, Dawed, jij bint toch 'n ontwikkeld man, wees nou de ferstandigste’. Maar hij: ‘Nooid in d'r eeuwigheid. Na' Canossa gane we niet, het Bismart gezegd. Nooit, nooit, nooit! al kruepe ze foor me in de modder; dàr!

'n Week later had-ie d'r midden in den nacht wakker gemaakt: ‘Lene, Lene ik heb 'n ander plan. We gaan 'n nieuw leve beginne. 't Begint me te ferfele foor onze ouers, mit permissie, mijn kop om te draaie. We gaan nar Antwerpe. Schatte geld worde d'r tegeswoordig ferdiend. 'n Vrij leven, niemand die ons lastig durft te falle. 'n Nieuw lewe, kompleet 'n ander lewe gaan we aanfange. Nò, wat zeg je d'r fan?’ Lena had opgezien tegen de verhuizing: 't Jongste kind was heel zwak, en nog geen jaar. Maar na 'n paar maanden had David d'r bepraat, en ze stemde toe. ‘Flink zoo, Lene. Nou zie 'k tenminste wad 'k an je heb! zoo hoort 't. 'n Frouw die d'r ech'genoot terzijde staat, as ie foor ze principes 't land uit wordt gebannen. Stel je nou mar gerust. Je zal mit niks geen last hebbe. Ik maak alles in order. Jij gaat 'n week mit de tellege in 'n hotel, ik zorreg dat 't boeltje overkomt, en ik kom je hale. Je zal zien: kompleet 'n ander lewe gaan we beginne.’ - ‘Goed man’ had ze dof gezegd. Verder niets.

Zoo waren ze samen naar Antwerpen gespoord. Onderweg had David druk verteld: ‘O Lene, je zal daar in Antwerrepe iets zien, wat je nog nooit hebt bijgewoond, je zal gewoonwech je ooge uetkê-êke. Fandaag hebbe we, watte ze in 't Flomsch noeme: “'t Stertsje”, 't staartje wil dat zegge, 't staartje fan de Karneval. Je weet: fan Antwerrepe heb 'k ferstand. Jare terug heb ik d'r ook al 's gewoond. 't Is me 'n rotzootje. Gewetenloozer, lager, onzedelijker follek, ken je je op de heele wije weireld niet denke. Zie je, as je nou wil spreke fan: “d'r op los lewe” dan mot je daar weze. De kìnderen zijn d'r al in 't geslachtslewe betrokke. Nou mit de Karneval hè? In alle krante kon je adfertenties leze fan jongens die 'n meid frage om die paar weke mee uet te gaan. Op die gemaskerde bals, daar falt wat voor. Je hebt d'r gemaskerde bals, niet alleen foor groote mensche hoor, mar ook foor kinderen. Nò ja, je mot nou niet denke dat 'r an de kindere feel ferbeurd is.

[p. 17]

'n Meissie 'n makke, die nog maagd is op d'r twaalfde jaar. 't Spreekwoord zegt: 'n Màske wordt zonder blommeke gebore, zulle, en as ze d'r 's per toefal een het, dan krijgd 't d'r fader of d'r broer. Je gelooft me niet? 't Is de zuevere waarheid, zal 'k me daar de dood an rooke’. En hij pufte aan z'n sigaar. ‘Nò jà, wat maàk je. De waarheid mag gezegd worre. Ik neem geen blaadje foor me mond’.

Lena vond dat d'r Daved soms wel 's 'n naar kereltje kon zijn.

‘Ja wat die mensche in Antwerrepe betreft, wi-je nou wel geloove, dat 'n meid d'r stapel-mesjoghe wordt van de heetheid, as ze in de ferte 'n jonge an ziet komme? Dòl zijn ze mit 'n jonge. D'r is geen meid of ze het 'n vengt, 'n vrijer, zulle! En daar heb je me 'n stelletje slijpers! O, o, ò! wat 'n tueg. Hè-je nooit gehoord van dat liedje op de slijpers. Dat is zoo krakteristiek, zoo téékenend, zoo typisch. Luister:’ En met glinsterende oogjes, kòp schuin en zalig-lachenden mond, zong hij:

Slâperkes allemaal
Die zijn zoo royaal
Maar as ge 'r 'n week mee vrait,
Dan zai-de à bloemeke kwait!

Nou Lene, de waarheid. Hoe fin je de Antwerpsche folkspoëzie?’

- 't Zal wel overdrewe zijn! In 't weekblad van de A. Enne. D.B. lees je zoofeel goeds fan de Antwerpsche organizàatsie...

- Och, gekkin! Laat je wat wijsmake. Hoor's! ik zal de laatste zijn, om kwaad te spreken van de Bond. Zòò goed zal je de eenigste ech'enoot, die je op de heele wije wereld bezit, nou wel kenne. Maar ik kan je heilig ferklare: Ze wete d'r in Amsterdam geen snars fan, geen cènt! Je zal d'r fan opfrissche, meissie. Ower 'n maandje spreke we mekaar nader hè!

Toen de trein door 't Brabantsche ging, kwamen reusachtige huzaren met beangstigend gerammel van sporen en zware sabels, en boeren op z'n Zondags met kaal-geschoren gezichten, naar binnen. Ze smoorden stinkende pijpen en sigaretten.

‘'t Is hier toch niet-rooken?’ fluisterde Lena.

‘Ga je gang maar, grijnsde een van de boeren. Wij doen 't tòch!’

En David aan Lena's oor: ‘Zie je meissie, dat is nou de owergang. He je opgelet, dat de verstomping en de verbeesting die kerels op hun gezich' te leze staat?’

En toen ze eenmaal in Antwerpen waren aangekomen, dacht Lena: ‘Nee, David heeft toch niet te veel gezegd’.

Het was tegen val-avond en de stad stond in karnaval-jool. Juist ging er 'n groote sleeperskar voorbij, met 'n stuk of zes kerels in morsige grauwe-zakkenkostuums er op. Ze hadden lange bezems,

[p. 18]

waarmee ze onhandig zwaaiden door 't leege. Toen sprongen ze van hun kar, pakten 'n paar dames ongegeneerd beet, en reden er mee wech. De gevangenen gilden; de vullislieden-uit-liefhebberij brùlden van genot.

Vrouwen in fladderende satijnen broeken hosten gillend voorbij, spoten Lena fijne straaltjes eau-de-Cologne in 't gezicht en bestrooiden r met konfetti. De breede straat voor 't station wemelde van 'hel-kleurige kostuums, en 't gillen en brullen der karnavals-lui was doorspookt van weeë misthoorn-geluiden. ‘Kom, laten we gaan’, vond Lena. Ze werd bang.

Ze stapten langs 'n rij aapjes; de paarden stonden in d'r eigen vuil te trappelen. Er hing 'n benauwende mest-lucht en nu en dan steeg karbol-stank op. Breede koetsiers, met gezwollen dronkemans-gezichten wandelden baasachtig door 't half schemer. Toen Leentje voorbij ging, - ze droeg Kareltje in 'n witten doek gewikkeld op den arm, - schreeuwden ze: ‘Blaas oit, Blaas oit!!’

‘Trek je d'r mar niks fan an, zulle! raadde David.

‘Allé, ohé Jachem,¹⁾ brul-lachte 'n koetsier,’ 'edde ghij d'n piespot nie meegebracht?’ 't Was 'n soort wijsgeer; 't montuur van z'n bril striemde in z'n paffig vleesch...

‘'n Mooi welkom’ zei Lena dof. De huizen aan d'r rechterhand, oorspronkelijk wit gepleisterd, waren morsig besmookt, de straatkeien waren vettig van slijk, in de verte leefde de Karnavalpret in uitzinnig gebrul, zware wagens, zonder veeren, bolderden over de hobbelige keien. Nu en dan snelden enkele gemaskerden, vollen konfetti-zak op zij, toeterend op scherpe kinkhorens, gejaagd voorbij. De vrouwen in d'r wijde broeken, droegen geen korset. D'r borsten wibbelden smijig in 't haastig gaan. Hun zorgvuldig uitgekamde haren waaiden hun achterna.

‘'n Mooi welkom.’

Ze gingen dien avond vroeg naar bed, hongerig. Ze lagen op 'n paar matrassen, in der haast op den grond gespreid.

Den heelen nacht lawaaiden dronken Karnavalgangers door de straat en hielden Lena uit d'r slaap. En als ze bijna was weggedommeld, zag ze heele drommen hossende gekostumeerden aanstormen, en die lichtten hun maskers op, en toonden hun rood-gezwollen zuipers-koppen. Eerst tegen den morgen bedaarde 't geraas en ze viel in zwaren slaap, totdat 't gebolder en gerammel van zware wagenen d'r beangstigend wekte en haar toedonderde 't kille bewustzijn: Dat ze niet meer was in d'r lieve Amsterdam, maar in 'n ongastvrije, vreemde stad, vervuld van grimmige kwelduivels.

1) Jodetuig.