Studiën en critieken

I.
Verzamelde Opstellen. Scheltema en Holkema. Amsterdam, 1894.

De titel is zeer eenvoudig en bescheiden - en toch.... Bij het woord ‘opstel’ denk ik nu eenmaal aan iets dat met bedaardheid, overleg en nauwgezette overweging is opgesteld - aan iets met een begin en een slot, aan iets dat betoogt, aanduidt, bewijst of verklaart; welnu, van dit alles vind ik in de meeste dezer opstellen o zoo weinig! Hiermede bedoel ik nu niet in de eerste plaats dat ik dit boek, maar wel dat ik den titel anders zou wenschen.

‘Wilt het dan toch hooren asjeblieft: dit is geen kritiek, geen literatuurkritiek, dit zijn ontboezemingen over literatuurtoestanden.’ En ‘over schrijvers’ had de auteur er bij kunnen voegen. Ja - ontboezemingen, dat zou een goede titel geweest zijn.

Critiek?.... Waarlijk niet veel. Alleen over Netscher, Huet en De Goncourt.

Voor het overige polemiek en lyriek. En de eerste zoo kras, zoo fel, zoo hartstochtelijk mogelijk. Eigenlijk deze meestal ook lyriek.

[p. 149]

‘Over manier van polemizeeren, over de wijze, waarop men literatuurstrijd zal voeren, denk ik zoo: er zijn drie graden of trappen: te insinueeren, iemands charakter als mensch er bij te pas te brengen, banaal te schelden, is de laagste graad of trap; dan volgt: het voorzichtig, bedaard, beredeneerd, gemotiveerd te kennen geven zijner meening, dit laatste is zeer aan te bevelen om terstond overtuigingen te vestigen; maar de hoogste trap is weer het schelden, met geestig, nieuw, levend geheelde scheldwoorden, het schelden zóo, dat de scheldbladzijde tot de zwiepende geeseling der satyre, of tot een massief stuk verontwaardigingsproza wordt.’

Wij weten nu wat de schrijver als hoogsten trap wenscht te bereiken - welnu laten wij erkennen dat Van Deyssel schelden kan, onverbeterlijk, geniaal schelden.

Hij is een scheld-virtuoos, met wien vergeleken Multatuli en Van Vloten, die toch ook iemand onbehoorlijk genoeg konden uitveteren, fluweelen debaters worden - goedige terechtwijzers.

Men kan zoo aan alles merken dat Van Deyssel bij het schelden de kunst om de kunst liefheeft, zooals sommige mannen bij het vloeken, echte amateurs, zich tot een roes van kwazi boosheid of verontwaardiging opschroeven om eens naar hartelust hun virtuoziteit in het gebruik van tusschenwerpsels te kunnen luchten.

Nu behoeft men niet te zeggen dat iemand als Van Deyssel zijn doel voorbijstreeft, dat hij de uitgescholden schrijvers geen kwaad meer doet door zijn overdrijving.

Ik houd het er zeker voor, dat zijn doel niet is die schrijvers kwaad te doen, zijn doel is schelden: l'art pour l'art! En al mag men deze kunst niet de hoogste vinden, ze negatief en onvruchtbaar noemen, het is toch altijd nog iets de hoogste te zijn in deze kunst. En niemand kan hem den

[p. 150]

voorrang betwisten. De boosheid- en schetter-sonnetten van Kloos en Tideman zijn het bedaardste, makste proza, vergeleken bij de in hartstochtelijke opdavering over elkaar rollende imprecaties van Van Deyssel.

Is hij onbillijk?... Natuurlijk!

Maar men moet wel ‘'n knollige alikruik’ zijn, om het anders te verwachten, te willen zelfs. Dan was de aardigheid eraf. Je zou evengoed aan een storm kunnen vragen de mooie stamrozen in je tuin niet te knakken - op grond van billijkheid.

Wat heeft zoo'n storm daar eigenlijk aan! Maar als hij dat niet deed, was hij geen storm. Die ontziet nu eenmaal niets of niemand, hij buldert er op los voor het plezier alleen van bulderen, en als hij op je toevliegt, doe je maar het verstandigst den hoed diep over de ooren en de jas vast om het lijf te trekken, hem den rug toe te draaien, te wachten tot hij bedaart en dan weer je weg te gaan.

De eerste ontboezeming, ‘Nieuw Holland’, draagt het jaartal 1884. Een bewonderaar van den schrijver heeft in de Nieuwe Rotterdamsche Courant er op gewezen hoe merkwaardig het is, dat Van Deyssel toen al geheel en al voelde wat hij later als redacteur van de Nieuwe Gids zou moeten zijn - of iets dergelijks, - ik citeer uit mijn geheugen.

Voor mij is dit niet het eenige, zelfs lang niet het meest merkwaardige van dit opstel.

Dat zit voor mij in het profetische!

Want in dat artikel - en dus in 1884 - spreekt de auteur al over het blad De Lantaarn, dat eerst - let wel! - in '85 zou verschijnen en noemt hij als medewerker daaraan Engelbert de Chateleux, terwijl diens eerste artikel in dat blad eerst in het najaar van '85 zou worden opgenomen!...

[p. 151]

Wat nog sterker is - hij maakt zich een jaar vóor het verschijnen van het blad al woedend op de wijze waarop De Vos en Berckenhoff het redigeeren zullen, en voorziet dat De Chateleux - tusschen twee haakjes: in een bizonder mooi geschreven causerie - een heiligenhuisje, het hooggeprezen naturalisme zal aanranden. Wel jammer is het dat zijn profetenblik getroebeld werd door boosheid, anders had hij misschien in '84 ook al opgemerkt dat de toekomst De Chateleux in het gelijk zou stellen met zijn bewering, dat het naturalisme dood zou gaan aan systematische eenzijdigheid.

In die eerste ontboezeming moeten Vosmaer en Van Hall en Ten Brink het ontgelden. Wanneer hij die najouwt - want dat is het toch eigenlijk - maakt hij den indruk van een straatjongen, een brutale, geniale straatjongen, en bepaald karakteristiek is de vrees voor de onmacht zijner woorden. Zoo roept de jongen op straat ook, als we kalm blijven doorgaan: ‘doe nou maar niet of je 't niet hoort, lamme salamander met je soepjas en je apengezicht’.

Eigenaardig ook is de trek om vieze woorden te gebruiken. Dat heeft nu en dan een onweerstaanbare bekoring voor hem. En als hij heel kwaardaardig boos ‘doet’, dan raapt hij zelfs vuiligheid van de straat.

Leest men na elkander de opstellen van Van Eeden en Van Deyssel, dan treft vooral het verschil in kracht. Bij Van Deyssel is wildheid, geweld, opwinding, opbruising, uitspatting, - bij Van Eeden zelfbewustheid, zelfbeheersching, vastheid. Van Deyssel heeft extaze, bevliegingen, passies. Van Eeden heeft liefde. En in dit verschil ligt de oorzaak, dat de laatste al zooveel meer gedaan heeft voor onze literatuur.

In dezen bundel geeft Van Deyssel voor een deel iets unieks. Ik bedoel daarmee de bladzijden van lyrisch proza:

[p. 152]

de ontboezemingen, zonder pretensie op meer. Want van de groote moeite die het hem kost om persoonlijke voorliefde een oogenblik op zij te zetten, dragen ook de ernstige critieken duidelijke blijken - niet tot hun voordeel. En als de schrijver te midden van een ontboezeming met ernstig gezicht een apodictische uitspraak doet, als bijv.: ‘Vondel, Hooft en enkele anderen uit dien tijd kunnen ons nog eenige technische hulp geven voor het woordengebruik en de woorden-samenstelling’, dan maakt hij zich erg belachelijk, en zeker niet het minst in de oogen van zijn mede-redacteur van het Tweemaandelijksch Tijdschrift.

Maar ondanks dergelijke uitingen houd ik veel meer van Van Deyssel dan van zijn tweelingbroeder A.J. in het boek over Alberdingk Thijm. Hoe kan iemand ook sympathiek zijn, die begint met zijn ziel (= stijl) te verloochenen?... Ik hoor veel liever schelden dan verhandelen, als het eerste oprecht gemeend is en het laatste katheder-rederijkerij.

Gelukkig dat de Van Deyssel van de extazes en de bevliegingen in dezen bundel ook aan het woord komt. Deze zal ieder wel het liefst zijn. Want het uitspreken van afkeuring, het schelden op dingen en personen die ons niet aanstaan, blijft toch altijd de negatieve arbeid van een ontstemd gemoed. Dit kan pijn-kreten uiten van ziele-schrijning, of spot-uitsnerpen, of grijnslachen: het rezultaat blijft altijd pijnlijk.

Maar de bewondering, de extaze alleen, zij kan zich ontboezemen in een lyriek, vol innigheid en hartstochtelijke bekoring, die bij het grootste verschil in appreciatie nog doet liefhebben de mooi-geuite bewondering van den enthousiast, Die bladzijden van bewondering - men zou ze uit dit boek willen lichten en afzonderlijk lezen, ongestoord door het vele wat er nu om heen is, - een bloemlezing van heerlijke taal en in verrukking hoog steigerenden stijl!... Die bladzijden

[p. 153]

van bewondering - het zijn evenveel gedichten in een zeldzaam mooi gerhythmeerd proza, ja soms in welluidend rijmende verzen. Een voorbeeld?...

O, ziet boven de boomen
de wolken komen,
gesluyerde bruiden,
met bloem-blanke huiden,
geruischloos aanzwevend in 't licht,
en in 't licht bevangen
van 't lichtend Verlangen,
zacht zilverend uit hun gezicht.
Zij zweven in scharen,
zoo zacht aangevaren,
en naderen stil naar het licht,
zij zijn witte droomen
van de aarde gekomen,
die stijgen in 't heet hemellicht.
Maar als zij verschijnen,
doet 't licht ze verkwijnen;
hij doorboort de hoofden,
die in hem geloofden,
hij verschroeit de borsten,
die verlangen dorsten;
de gesluyerde bruiden vergaan.
Zij verteedren, de broozen,
tot wit-zilvren rozen,
en in bloemenregen,
zoo wit neergezegen,
betooyend de boomen,
bekleedend de wegen,
in parels geregen,
in donzen versiering
voor de lijkfeest-viering
der schoon-doode droomen.

[p. 154]

 

En in de aanduistrende nachten

 

staan de boomen te wachten

 

en breiden hun witte luchters hoog,

 

de witte wegen spreiden hun zachte vachten

 

uit en schijnen op in 't duister.

 

O, luister, dan suist er in 't wind-wee-gefluister

 

een bevende zucht door de lucht,

 

en van de transen gaan maneglansen

 

verzilvren het stille gerucht.

 

En dalend komen zij tot de boomen

 

en steken de witluchters aan

 

tot zilvren lichten, wit opgericht en

 

weerschijnend het rouwlicht der maan.

 

En zingend droomen de witte boomen

 

hun zilvren weeën luid, en

 

klagen lang om het dood verlangen

 

der witte bruiden.

Alleen de geestdrift en de emotie scheppen zulke lyriek. En aan de bladzijden met zulke hoogstrevende bewondering gevuld, ontleent het boek zijn waarde. Want de dichter Van Deyssel staat hoog boven den virtuoos.