Studiën en critieken

II.
Poezie. Amsterdam. P.N. v. Kampen & Zoon.

Hélène Swarth heeft de moeite genomen - een taak waarvoor zelfcritiek en zelfverloochening noodig is! - de schoonste gedichten te zoeken uit haar vier bundels Beelden en Stemmen, Sneeuwvlokken, Rouwviolen en Passiebloemen, en aan deze bloemlezing heeft zij een aantal Nieuwe Gedichten toegevoegd.

Ik zou nu wel de fraaiste en tevens de verst klinkende woorden tot mijn dienst willen hebben, om met dankbaarheid en geestdrift te getuigen van al het schoone dat zij hierin te genieten geeft. Om ieder op te wekken toch te waardeeren de hooge, reine kunst van deze dichteres, van dit bij uitstek rijk begaafd Zondagskind! Ik zou van mijn bewondering willen meedeelen aan allen die Nederlandsch spreken om hen te bezielen met erkentelijkheid, dat onze taal in de kunstvolle hand dezer artieste het smijdig edel metaal werd, waarin zooveel flonkerende juweelen werden gevat.

Ik heb veel eerbied voor dit buitengewoon talent.

Deze dichteres beschikt over een zeldzame kunstvaardigheid, die haar in staat stelt haar gevoel op onberispelijk

[p. 136]

zuivere wijze te uiten. Zij leeft als in een afzonderlijke wereld, waar alles tot harmonie wordt, en in haar gedichten spreekt zij met zeldzaam welluidende stem van al het wonderbare dat die wereld haar te aanschouwen geeft. Alle droefheid, alle smart wordt daar gelouterd tot schoonheid.

Het behoeft geen wijdloopig betoog, dat men hoog moet staan als kunstenaar om die schoonheid ongerept weer te geven in zijn werk. Hélène Swarth doet dit, en haar hoogste kunst openbaart zich veeltijds in een vorm, die alleen door de grootsten met gevolg gebruikt kan worden: in het Sonnet. Als spelende glijdt haar talent over al de moeilijkheden heen. Ik kies als voorbeeld Zonnestralen:

Nu stroomt alom de volle zomerzegen
Op 't windbewogen meer van ros rijp koren.
Zacht graangeritsel maakt een feest voor de ooren,
Een feest voor de oogen maakt de stralenregen.

't Is louter goud dat opgolft uit de voren,
't Is louter goud dat rijk komt neergezegen
Uit blauwe lucht met lichte zilvervegen,
Zoo diep, zoo innig blauw als nooit te voren.

Nu laat mij rusten van mijn doelloos dolen,
De stille handen boven 't hoofd gevouwen,
In 't heiligdom van rutschend graan verscholen.

En laat de hemel mij in de oogen blauwen,
Tot ik van zongoud zóoveel heb gestolen,
Dat ik mijn ziel een lichtpaleis kan bouwen.

Nu kunnen velen meenen, dat zij zelf dit ook zóo hebben aanschouwd. Ieder mensch heeft zonnige zomerdagen beleefd, graan gezien als golvend goud, het diepe blauw van den hemel bewonderd, - maar hoeveel machtiger moet de indruk zijn,

[p. 137]

door deze dichteres van dit alles in harmonische samenwerking ontvangen!

Dit sonnet geeft de weerspiegeling van zulk een dag in een kristal-heldere artiesten-ziel, en is vanzelf als de zuiverste openbaring ervan. Hoe eenvoudig komt deze in ongekunstelde woorden, welluidende klanken en streelende taalgolving tot ons. Wat heeft deze artieste schijnbaar weinig noodig om ons geheel onder de betoovering te brengen van haar innig en krachtig gevoel. Na het lezen van zulk een sonnet wordt het onderscheid duidelijk tusschen beschrijving en gedicht. Wie zulk een zomerdag zou willen beschrijven, kon bladzijden vullen met détails, kon met angstig minutieuze volledigheid alles opsommen wat hij met elk zijner zintuigen gewaar werd, en tòch zouden wij geen totaal-indruk ontvangen. Het bosch zouden we niet zien door de boomen.

Bij de dichteres geen streven naar opsommen of angstvallig détailleeren. In enkele woorden, rhythmen en klanken geeft zij uiting aan de aandoening die haar doortrilt, en door het wekken van een soortgelijke aandoening in ons doet zij voor ons oprijzen een vizioen van zomer-heerlijkheid.

Hélène Swarth is een meesteres in het tot-beeld-maken, in het verbeelden van zulke indrukken. Men leze de volgende regels uit het eerste gedicht van dezen bundel, Verlaten Straat:

In de oude straat, waar vreemd de voetstap klinkt,

En welig gras, voortwoek'rend ongestoord,

In groene lijst de grauwe keien vat,

Staat, droef vervallen, 't lang verlaten huis.

De ruiten blinken, blauw, in 't licht der maan,

En staren, stil en strak, met glazen blik,
Den blik van oogen, die geen licht meer zien,
Den blik van een, die zich heeft blind geweend.

Men behoeft niet te vragen of een gemoed dat zóo ge-

[p. 138]

troffen wordt door het uiterlijke der dingen, in zijn fijn-gevoeligheid heviger bewogen zal worden door innerlijke aandoening. Te meer nog omdat het artiesten-temperament niet toelaat passief te berusten, maar haar dwingt tot reageeren. Zij vermag haar smart niet te smoren of dood te zwijgen, zij moet ervan getuigen. Haar ziel moet de bange weeën doormaken van wie aan iets het leven geeft. En wat in den meest gewonen, alledaagschen vorm van levens-ervaring tot haar komt, het verlaat haar weer, voldragen tot schoonheid.

Ik zou zulk een kunstenaarsziel willen vergelijken met een heilige rivier. Alles wat er in gedompeld wordt, komt er uit te voorschijn als gewijd tot een hooger bestaan.

En derhalve acht ik het zoo dwaas van de menschen, dat ze in al hun prozaïsche wijsheid met kleinsteedsche babbelzucht een gewoon geschiedenisje willen vastknoopen aan elke uiting van een zoo bij uitstek lyrisch talent. Want het belangwekkendste geschiedenisje, dat ze met veel speurzin kunnen samenstellen, om er met elkaar over te babbelen als over iets zeer curieus, staat tot de hooge kunst-uiting als het gele schijnsel-kringetje van een straat-lantaarn tot het blank-blauwe maanlicht, de grootsche ruimte boven het stads-wereldje doortintelend met reinheid.

Alle persoonlijke verhoudingen van den kunstenaar zinken weg voor dat veel grootere, wat niet alleen meer van hèm, maar van àllen is, en dat we kunst noemen.

William Black laat het in zijn Princess of Thule zoo duidelijk uitspreken door den jongen Mosenberg:

‘Do you think, Madam, any fine songs like that, or any fine words that go to the heart of people, are written about any one person? Oh, no! The poet has a great desire to say something beautiful, or sad, and he says it - not to one person, but to all the world; and all the world takes it from him as a gift’...

[p. 139]

Laat ons zoo ook deze verzen met dankbaarheid als een groot geschenk aanvaarden.

Moet ik nog veel in het bizonder zeggen over de Nieuwe Gedichten in dezen bundel?

Ik zal mij bepalen tot het overschrijven van een tweetal die behooren tot het schoonste wat zij geschreven heeft:

O de heele kamer is zóo vol wanhoop,

Al zet ik open venster en deur,

Al brengt mij de Meiwind,

Een stoeiend vleikind,

De lauwe zoetheid van meidoorngeur.

O de heele woning is zóo vol wanhoop,

Al sleep ik mijn schreden door tuin en gang!

Door de kamers kruipt ze,

Langs de trappen sluipt ze,

Met loerende oogen maakt ze me bang.

O de heele stad is zóo vol wanhoop!

In de stille straten loopt ze aan mijn zij.

In de huizen huist ze,

In de boomen ruischt ze,..

Waar zal ik vlieden haar heerschappij!

O de heele wereld is zóo vol wanhoop!

Ik drink haar adem in elke lucht.

Als ze in 't graf niet wachtte

En grijnzend lachte,

Dan was ik lang al in 't graf gevlucht.

O God! mijn God! nu 't offer is gebracht,
Nu ik mijn laatst geluk, als Abraham

[p. 140]

 

Zijn lieven zoon, naar 't bloedig outer nam,

 

Nu laat mij weenen, heel mijn levensnacht!

 

 

 

Omkranst met bloemen als een offerlam,

 

Huppelde 't argloos kind, met rijs bevracht,

 

En waagde een vraag of neurde een wijsje zacht,

 

Tot Abram aan de plek der wijding kwam.

 

 

 

Doch eer op 't weerloos hoofdje 't offerzwaard

 

Neerdaalde, greep een engel Abrams arm,

 

En zie! den vader bleef zijn kind gespaard. -

 

 

 

O laatst geluk, gekoesterd bang en warm,

 

U heeft geen engel voor Gods toorn bewaard...

 

En 'k voel mij nu zoo eenzaam en zoo arm!

Deze kunst is geboren uit leed, deze gedichten belichamen smart en weemoed, en van de dichteres geldt weer de oude waarheid, dat éen moet lijden opdat velen gelukkiger zullen zijn. Want de schoonheid van haar verzen geeft anderen een genot te meer in hun leven.

En nu moge men met groote verstandigheid spreken - ik ken zeer goede en praktische menschen die dit doen - van verkeerdelijk toegeven aan droefgeestige neigingen, van ziekelijkheid en sensiblerie... ik acht een menschenziel, en in het bizonder een artiesten-ziel iets zóo saamgestelds, een vat vol van zóo groote tegenstrijdigheden, iets vooralsnog zóo onverklaards en onverklaarbaars, dat ik de wijsheid dier wijzen niet tot de mijne maak.

Waar zooveel schoons tot mij komt, voel ik me gelukkig dat ik het bewonderen kan zonder voorbehoud!