Studiën en critieken

[p. 128]

Hélène Lapidoth-Swarth.

I.

Toen de redactie van het maandschrift Woord en Beeld mij gevraagd had iets te schrijven bij het portret der dichteres, wier naam hierboven staat, voelde ik mij tot die taak aangetrokken.

En eerst toen ik mij neerzette om te volbrengen wat ik op mij nam, leek het mij moeilijker dan ik eerst gedacht had.

Wat toch zou de lezer verwachten te vinden?

Een biografie, een nauwkeurig verhaal van uiterlijke levensomstandigheden, aangevuld met data en titels van boeken?

Maar daarvoor is de tijd - gelukkig! - nog niet gekomen. Eerst later zal men, een nauwkeurig levensbericht samenstellend in verband met huiselijke en maatschappelijke toestanden en de voornaamste geestesstroomingen in de laatste helft dezer eeuw, kunnen pogen de kunst dezer dichteres niet alleen te verklaren als de uiting van een individueel zieleleven, maar tevens als een van de vele uitingen der menschheids-ziel in het tijdperk dat wij nu beleven.

Waar om velerlei redenen dit verband nu nog voor ons onzichtbaar is, juist omdat wij te dicht staan bij wat wij waarnemen, moet ik mij beperken tot een veel bescheidener pogen.

[p. 129]

Niet het algemeene, maar het bizondere moet ik trachten aan te duiden. Wie na ons komt zal kunnen spreken over de kunst van deze dagen, - wij zien nog het meest de kunstenaars, elk op zichzelf.

Ieder kunstenaar van eenige beteekenis staat afzonderlijk voor iets. Hij vertegenwoordigt iets: het bizondere dat met zijn naam verbonden blijft.

De vraag wordt dus: wat is dit bizondere, als we spreken over Hélène Lapidoth-Swarth?

Het antwoord is kort: zij is de dichteres van de Liefde.

Zij is de eerste vrouw geweest, die in onze taal, trots vooroordeel, kilbloedigheid en babbelzucht, het lied van den hartstocht durfde uitzingen zonder voorbehoud.

Onze dichteressen deden het niet, onze dichters na '60 al evenmin.

Blader ze maar door, de dichtbundels, en zoek naar liefdezangen, naar kreten van passie... Misschien vindt ge hier of daar iets wat er uit de verte aan doet denken, - het geluid is zoo zwak, zoo flauw.

Het blijft bij een verzuchting, een zacht geneuried liedje, een schroomvallige aanduiding, een oolijkheidje, maar er is niets van het geweldige in, dat een pijnboom ontwortelt en dompelt in een vulkaan om een gloed-bekentenis te griffen in de hemel-ruimte; ook niets van de groote smart, die den grooten hartstocht overal vergezelt, zoo trouw als zijn schaduw.

Toen kwam Jacques Perk - en tegelijk kwam Hélène Swarth.

Dit was het opklinken van twee vreemde stemmen met geheel nieuw geluid, maar waarvan de eene àl te gauw zweeg.

Hélène Swarth bleef, en in vollen rijkdom ontbloeiden haar verzen als wonderschoone bloemen. Haar verzen brachten het nieuwe van vrouwenliefde en vrouwenlijden in onze lite-

[p. 130]

ratuur. We kenden ze niet: die opbruisingen van hartstocht - die onbevangen uitingen van smart.

O God! nu is mijn liefste dood,

Mijn leeuwrikslied, mijn morgenrood..

Ik heb zijn eenzaam graf bezocht,

Dat was een lange, bange tocht.

Ik vond de plek, de grond was week..

Daaronder slaapt hij, koud en bleek.

Zij blijft niet bij dat graf. Zij keert terug tot de wereld. Haar ziel kan niet zoo alleen zijn - zij zoekt weer en zal zich willig geven aan een nieuwe illuzie, al bedroog de eerste.

Maar het eerste, onvoorwaardelijke geloof is heen. De ervaring is zoo wrang geweest. In het nieuwe geluk proeft haar ziel nog de oude bitterheid.

O lieve, lieve, wees niet boos,

Omdat ik denk aan hem altoos!

Maar lieg als hij en streel mijn haar,

Dan wordt mijn hart weer achttien jaar.

Heeft ook voor haar De Musset gedicht:

Il faut aimer sans cesse, aprés avoir aimé.

niet minder toepasselijk blijkt wat hieraan voorafgaat:

Après avoir souffert, il faut souffrir encore!

Het klinkt weer op als een wanhoops-klacht:

Laat nu de doodsklok voor mijn Liefde luiden!
.................
Laat mij nog eens de marm'ren lippen kussen.
De priesters preevlen en de kaarsen branden...
O, trouwe vriend, tracht niet mijn smart te sussen!
Leg op mijn hoofd uw zegenende handen
En laat mij weenen om mijn doode Liefde.

[p. 131]

Nu raakt haar ziel als in woestenij, waarin ze geen doortocht vindt. Van alle zijden grijnst de verschrikking der eenzaamheid haar aan. Ik ken geen tweede gedicht in onze taal dat zoo aangrijpend de zielsangst der eenzame weergeeft als haar ‘Wanhoop’.

Doch nu komt haar leven tot een keerpunt.

Wat haar ziel zoo lang zocht en waarvan haar telkens de illuzie vóorzweefde, als een bedriegelijke Fata Morgana nog verder lokkend in de verlatenheid, - het nadert eindelijk tot haar. Nu voor het eerst: het echte. En als nog bang zoekt ze naar klanken om geluk in te uiten. Het is aanvankelijk als weemoed:

O laatste liefde, die mij zoet moogt zijn,
Als de eerste nimmer was, waarom zoo laat?
'k Heb lang geluisterd naar uw stap op straat,
'k Heb lang geweend in 't eenzaam kamerkijn.

Klinkt dit nog als een weifeling, als de naklank van teleurstelling, - nieuw geloof aan geluk begint te juichen met dankbaar geluid:

Breek blanke meien van den Levensboom!

Nu is de Mei gekomen ook voor mij.

...............

O, dit is weelde, wand'len zij aan zij

In 't bloeiend Eden onzer Liefde...

En waar de liederen tot nu toe zoo vaak het onrustige hadden van wijdom zoekende, angstige stormvogels, bij 't rhythmisch zwenken grillig wit lichtend tegen het donkere zwerk, - nu worden zij blanke duiven, met vreugdig vleugel-geruisch opvliegend; witte geluksvogels, hoog en wijduit zwevend tegen het blauw in de glorie van een nieuwen dag!

[p. 132]

 

Nu troont op roze-omtooiden zegewagen

 

Mijn trotsche Liefde, tot vorstin verheven,

 

Op pur'pren weeldepeluw, boven 't leven,

 

In 't rood en hermelijn der heerschersdagen.

Is dit de haast trotsche zang van zegevierend geluk, - een overweldiging van dankbaarheid doet haar zoeken naar ernstig-vrome woorden, als de deemoedige psalm van wie beschroomd wordt voor het te groote heil:

Wil nu mijn stem, uitzingend luid, getuigen
Van Gods genâ, mijn loven klinkt als klagen.
Dit arm zwak hart kan niet zijn weelde dragen,
Tengere stengel, dien zijn bloem doet buigen.

Zij kan zich nog niet vereenzelvigen met het denkbeeld, dat nu werkelijk haar smartetijd van eenzaamheid voorgoed voorbij zal zijn. Het leven heeft haar zooveel leed gedaan, en met een huivering hoort ze nog nu en dan de stemmen van haar vroegere smarten:

Als van kind'ren, die aalmoezen vragen,

Met ellende op het bleek gelaat.

.............

Zij fluist'ren van jaren geleeën

En klemmen zich vast aan mijn kleed.

O dáarom gaan sneller mijn voeten!

O dáarom, bevangen van schrik,

Of mijn oogen hun oogen ontmoeten,

Werp ik achter me een angstigen blik.

En vaster klemt ze zich aan het nieuwe, aan het éenige geluk. Zij voelt zich zoo beweldadigd, en uit wederkeerigheid heeft zij behoefte aan het brengen van een offer. Alles wil zij in erkentelijkheid offeren:

[p. 133]

 

De rozen van mijn vroolijkheid,

 

De leeljen van mijn droomentijd,

 

De palmen van mijn vrome vlijt,

 

De lauwer van mijn leven.

In en om haar is alles vrede - groote, alles-omvademende geluks-vrede:

Nu ligt mijn ziel zoo grondloos diep gezonken
In 't zondoordrongen blauwe vredemeer,
Waaruit mijn droomen dorstig laving dronken,
Dat ik wel nimmer tot de wereld keer.

Licht drijft ze in licht en speelt met zonnevonken
En laat zich dragen als een zwaneveêr,
Van de aardestemmen, die zoo klagend klonken,
Bereikt haar rust geen enkele echo meer.

De dorre heide van 't verloren leven,
Vol eenzame' angst, ligt ver in donk'ren nacht,
Zóó ver dat mij geen heug'nis kan doen beven.

Lelie in 't water, slaapt in weeldemacht
Mijn stille ziel en weet van wil noch streven....
Is dit nu dood-zijn, dan is sterven zacht.

In het bovenstaande heb ik getracht iets aan te duiden van het nieuwe dat Hélène Swarth gegeven heeft.

Zij is de lyriste, de zuiver individueele dichteres, die wij niet kenden in onze literatuur.

Zij heeft alles uitgebannen wat haar belemmeren kon: de schroomvalligheid, de menschenvrees, de kleinsteedscliheid, - alles wat tot nog toe anderen verhinderd had zoo wáar te zijn. Want behalve een groot talent is er een even groot onafhankelijkheidsgevoel, een goddelijke oprechtheid noodig om te kunnen zijn gelijk zij is. Zij had de gaven, de kracht en den moed.

[p. 134]

Den moed?.. Ik weifel weer nu het woord er staat. Heeft ze in werkelijkheid moed noodig gehad? Heeft ze aan de haar omringende menschenwereld gedacht, en aan haar wijze van oordeelen? Of leefde ze zoo gerust in zich zelf als een vrouw in haar gezin, zóo vindend de belangrijkheid van heel het leven, dit leven haar geheele wereld, dat zij in zalige onbewustheid van iets daaraan vijandigs haar verzen uitzond, als een moeder het haar mooie kinderen doen zou, niet de mogelijkheid beseffend dat zooveel reine liefelijkheid van iemand kwaad zou ervaren!

Ik las juist dezer dagen een schets van Stevenson, waarin mij deze uitspraak trof:

‘Toen ik nog heel jong was, wist ik niet of de wereld om mij heen, dan wel mijn eigen ziel het belangrijkste was en het meest de moeite waard om dieper in door te dringen. Nu weet ik dat het mijn eigen ziel is’...

Dit heeft Hélène Swarth altijd geweten.

Zij had haar wereld in zich: den makroskosmos in den mikrokosmos.

Al schrijvend komt mij ook de voorstelling uit de sprookjes voor den geest, van de toovergodinnen die bij het wiegje van een vorstenkind haar wenschen uitspreken: vijandige en goede godinnen.

Nu zou men kunnen zeggen dat bij het wiegje van dit Zondagskind, zoodra een vijandige godin iets slechts had toegewenscht, terstond een vriendelijke dat slechte trachtte niet alleen onschadelijk te maken, maar een deel van het goede te doen zijn.

De booze: ‘Gij zult veel meer dan anderen gruwen voor het leelijke, terughuiveren voor het donkere. De werkelijkheid zal u pijn doen als met doornen’.

De goede: ‘Gij zult meer dan anderen ontroeren door

[p. 135]

het schoone, genieten van het licht. Gij zult als gedragen worden door droomen en vizioenen.’

De booze: ‘Gij zult lijden - uw ziel zal dikwijls bang in u zijn als een kind dat beeft voor gevaar.’

De goede: ‘Gij zult de gave bezitten uw leed uit te zingen, zoowel als uw vreugde; dit zal u zelve een lust en een vertroosting, en anderen een heerlijkheid zijn.’

Zóo is het geworden.