Schets van de geschiedenis van 't toneel in de Maasgouw voor de Franse Revolutie

[p. 54]

Sint Truien en de rederijkerij.

In de vruchtbare Haspengouw stichtte Trudo vóór 700¹⁾ op 't erfdeel van zijn ouders, aan de Cysindrabeek, 'n kerk. De plek, Sachirinium genaamd, later als Zerkingen uitgesproken, zag 'n klooster verrijzen, van waaruit Trudo het evangelie verkondigde als medewerker van Theodardus en Lambertus, bisschoppen van Maastricht.

Na 1000 wordt de abdij 'n beschavingshaard mede door hoogstaand onderwijs.

Persoonlijkheden als de abt- en -kroniekschrijver Rodulf (± 6 maart 1138) en Willem van Rijckel (± 1272) verlenen aan Trudo's stichting glans en glorie.

't Is rondom deze abdij, dat zich de stad zal ontwikkelen, die men de naam van de regionale heilige geeft: Sint Truiden of Sint Truien.

Door 'n tweeherigheid, zoals Maastricht gekend heeft, staat de vesting onder de prinsbisschop van Luik enerzijds en van de abt anderzijds.

Voor de verdediging van huis en hof en haard dienen o.m. de gilden, gewapend met voet- of handboog alsook 't kloveniersgilde. Hun bloeitijd ligt vóór 1500 en is, ietwat romantisch gekleurd, door de historicus Dr. Jozef Lyna ‘Het Heldentijdperk van onze Schuttersgilden’ gedoodverfd²⁾. Dat heroieke heeft zich bij Kortrijk op 11 juli 1302 in de Gulden Sporenslag gedemonstreerd, en, op vreedzamer wijze, als ‘cohors balistariorum’ in 1310 en latere tijden.

Van 17-24 juni 1441 nemen schutters uit Sint Truien, Tongeren, Maastricht deel aan 'n landjuweel in Luik. In 1458 tijgen de gildemannen van Sint Trudo naar Mechelen en veroveren daar 'n zilveren kan. Drie jaar daarvoor dongen ze met 53 groepen uit zuid en noord in Doornik naar de lauweren. Sint Truien keerde met 'n derde, eervolle onderscheiding huiswaarts.

Ongeveer 1461 organiseert men ter plaatse 'n toernooi, waar ook die van Luik hun pijlen drilden.

Uit verscheidene feiten meent Lyna te mogen besluiten, dat het schuttersgild van Sint Truien 't voornaamste in de Haspengouw is geweest.

De binding schutterij en toneel treedt aan 't licht op 't landjuweel te Luik, waar esbatementen worden opgevoerd.

Pas na 1500 openbaren archivalia rederijkersbedrijvigheid.

De man die ons naar de bron van Veldekes Sint Servaaslegende voerde, Dr. August Kempeneers, heeft ook de sluier opgelicht, die lange tijd gehangen heeft over Sint Truiens rederijkersleven.

1) In 656 sticht hij de Benediktijnerabdij. Zijn ouders heten Guiltboldus en Adela, familie van de Austrasische hertogen. Trudo is gestorven 23 november 698. Zijn naamfeest valt samen met dat van de paus-martelaar Clemens I.

2) Zie de belangwekkende studie in Verzamelde Opstellen, XV, Hasselt 1939, 269-285.

[p. 55]

Hij deed dit in 't maandblad ‘L'Ancien Pays de Looz’, 17de jaargang, 1913 (Hasselt) op blz. 11-13 en blz. 28-29, onder de titel ‘Bijdrage tot de geschiedenis van de Sint-Truidensche Rederijkerskamers’. Aan de ‘Geschiedenis van Zout-Leeuw’ door P.V. Bets, II 59, ontleent hij:

‘Alsdan (= in 1509) ontving (de Kamer van Zout-Leeuw) met grooten luister de rederijkerskamer van St. Truien die te Leeuw een vertooning kwam geven’.

Twee dingen staan hiermee vast:

a)	In Sint Truien bestond ± 1500 'n groep retrozijnen.
b)	Ze kenden de kunst zodanig, dat ze buiten eigen veste durfden spelen.

Welke kamer is 't oudst? Die van de ‘Roesencrans’ of de ‘Acoleyen’?

Kempeneers put uit 'n officiële verordening, voorkomend in 't z.g. ‘Maendachboeck’ (1518-1544), folio 33, ten jare 1522, 'n doodvonnis.

‘Op maendach XXX dage merte, anno XVCXXII.
Om merckelike redenen wille, den heeren ende stad daer toe bewegende, soe hebben die selve heeren ende stadt afgesat, ende afsetten ende verbieden beyde die rethorycken vander Acoleyen ende Roesencrans.
Ende syn vortaen deshalven eens ende verdraghen, datmen die voerscreven rethorycken ter stont te nyente doen sal, ende dat oick nyemants van nu voertaen, hier inder stadt sulcke nocht andere rethorycken voerstellen oft opstellen en sal sonder orloff van beyde den heeren ende der stadt, op elck te verboeren die te contrarie daer af dede, ende soe decke dat ghesciede, eenen wech Sint Jacops in Galissien, heeren ende stadt half ende half’.

De banbliksem was niet mis en doet denken aan Maastricht, waar de overheid onwillige rederijkers ontzag weet in te boezemen, door te schermen met 'n boete-bedevaart naar 't z.g. graf van Sint Jacobus te Compostella in Noord-West Spanje.

Er wordt ons niet onthuld, op grond waarvan de ijzeren roede is gehanteerd. De storm is evenwel vrij snel bedaard, wat men moet opmaken uit 'n raadsbesluit van 1523.

In de marginalia van voormeld ‘Maandachboeck’ staat te lezen:

‘Vernyent op maendach ultima augusti anno XVCXXIII’.

Alzo, men is de 31e augustus 1523 op de strenge beslissing van 30 maart 1522 teruggekomen.

'n Kwart eeuw nadien duiken nieuwe gegevens op.

't ‘Maendachboek’ uit de jaren 1547-1553, fol. 4, zegt:

[p. 56]

‘Prima augusti (1547). Wederomme opgestelt die wagens enz. vander Acoleyen ende Rosencrans’³⁾.

Zelfbewust noteert de bedaagde stadssecretaris Joannes Rueghere in 't latijn hierachter:

‘Stultitie nostre non est finis’.

Beluistert men hierin 'n toespeling op Desiderius Erasmus' Laus Stultitiae (Lof der Zotheid) of Encomium moriae, in 1508 aan zijn dierbare Thomas Morus opgedragen?

De 23e juli 1548 vermeldt bedoeld register (fol. 14 v^o):

‘Der Acoleyen, Rosencrans enz. tegen dese toekomende foere (= foire, kermis) dat altheercomen om die processie te helpen vercieren’.

De magistraat wist medewerking te belonen. Als de rederijkers op Palmzondag, 29-3-1550 'n stichtelijk stuk hebben opgevoerd, komt de dag daarna de vergoeding.

‘Den Roesencrans 2 ayemen biers om dat sy ghisteren op palmdach speelden’ enz.

Twee jaar voordien was 'n zelfde hoeveelheid gerstenat aan de zustervereniging, de Acoleyen geschonken.

Net zo gebeurde op 2 april 1548 t.a.v. de Rosencrans. Bij deze gelegenheden noch bij volgende kan men opmaken, waarvoor de toelage geschonken is.

De 8e april 1549: ‘Der Acoleyen een aem halff stuvers biers’.

Ondanks de wintermaand schenkt de gemeente 23-12-1549:

‘Den ghesellen vanden Roesencrans 2 aymen biers halff stuvers’.

Op 24 maart 1550: ‘Der Acoleyen 2 ayemen biers’.

Ietwat onwennig klinkt in 't oor: ‘Item den Rosencrans ende der Acoleyen elcken eenen witten boem’ (11-4-1552).

Nogmaals voor de Rosencrans twee amen biers op 13 maart 1553.

Heel summier is de mededeling, dat de Acoleyen ± 1560 't ‘Leven van Sintruyden in retherycxsche dichte’ opvoerden. We menen er goed aan te doen bij dit hagiografisch-legendarisch spel iets langer stil te staan⁴⁾.

3) Volledigheidshalve nemen wij uit 3 stadsrekeningen de tekst over: a) 1547. Uuyt beveel van burgemeesteren ende raedt gegeven den gheselscappe van der Acolijen ende van den Roesencrans elcken ij (= twee) aemen, halff stuver biers, omdat zij een staende spel ghespeelt hadden. maecken hier III gulden XVI stuver.
b) 1548. Opten selven tijt, ende uut beveel van den burghemeesteren betaalt den gheselscappe vander Acoleijen, omdat sy eenighe personnagien souden voertstellen. Een ayme halff stuver biers van XXXIX stuver.
c) 1549. Uut beveel vanden burghemeesteren ende raedt gegeven den gheselscappen vanden Roesencrans ende vander Acoleijen omdat sij een staende spel inder vasten anno XLIX gespeelt hadden, elcken te honre beden ayme halff stuvers bier van XXXIX stuver. die syme is II gulden XVIII stuver. Aldus in Verslagen en Mededelingen v.d. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1958, blz. 578: Dr. H.J.E. Endepols, Fastraets' Leven van St. Trudo ‘in Rhetorijcksche dichte’.

4) Nog altijd zijn we aangewezen op de editie van Dr. G. Kalff, Trou moet blycken. Tooneelstukken der zestiende eeuw (te Groningen bij J.B. Wolters, 1889), XIX + 292. Tspel van Sint Trudo is afgedrukt blz. 83-217. Na vs. 3562 staat Fr. Christianus Fastraets, composuit, gevolgd door 8 regels, waarvan de eerste 4 gezongen, de andere gesproken worden.
Vers 1799 en 1800, deel I, luiden: Dat d'Okeleylen hier doet, nemet, onbequlen, En blijft Gode en Sinte Odilien bevoolen! De heilige Odilia is vermoedelijk de patrones van de Kamer geweest.

[p. 57]

a.	De dramaturg is Christiaen Fastraets; ook genaamd Christianus Fastrardus;
b.	hoogstwaarschijnlijk is hij geboren Sint-Truienaar;
c.	hij behoorde tot de orde van de Preekheren te Leuven;
d.	hij kan lid geweest zijn van de Akoleyen;
e.	geruime tijd heeft hij gastvrijheid genoten op de abdij van Sint-Truien (onder 't genot van goeie wijn);
f.	dit verblijf valt na 1533, toen Georges Sarens abt was;
h.	als bronnen voor zijn toneelstuk kunnen dienst hebben gedaan:

I.	Vita sancti Trudonis door 'n monnik uit Metz, n.l. Donatus (na 700).
II.	Vita beati Trudonis confessoris door Theodoricus (ongeveer 1093).
III.	Vita sancti Trudonis confessoris apud Hasbanos-Gerardo Moringo auctore (gedrukt te Leuven in juni 1540)^4a).
IV.	Eiusdem divi Trudonis vita heroico carmine per L. Gulielmum Lupun non ineleganter descripta - samen met 't vorige prozaverhaal gedrukt^5).
V.	Onbekende handschriften in de abdij aanwezig.
VI.	Verhalen en legenden in de volkstaal, tijdens Fastraets' leven in omloop.

i.

Op verzoek van abt Christophorus heeft Petrus Crullus 't rederijkers-drama van Christ. Fastraets vrij bewerkt in 't latijn van de humanisten der 16de eeuw (naast klassiek latijn à la Horatius e.a.)^6). Dit is gebeurd ‘E cellula nostra anno redempti orbis 1565’^7), op 't feest van S. Simon en S. Judas, apostelen.

't Spel was zó uitvoerig, dat men de eerste helft 't ene jaar, de tweede helft 's jaars daarna opvoerde. Behalve de heiligheid van de geloofsverkondiger Trudo, wordt wel heel fel in 't licht gesteld de figuur van ‘Baalberith, duyvel’ der gramschap en ‘Leviathan, duyvel der hoverdyen’. ‘Met een kunstigrijmend scheld-refrein’ opent Lucifer ‘sittende in de helle’ tegen de trawanten voornoemd.

In stychomythieën wordt levendig gedisputeerd, soms zonder inhoud, vaak met peper en zout en sambal, door de zonen van de helse spelonken. Maar

4a) 't Is opgedragen aan abt Joris Sarens de 17de november 1539, op 't feest van S. Gregorius Thaumaturgus. Gerardus Morungus stamt uit Bommel (Gelderland). Hij was hoogleraar te Leuven en pastoor te Seny (± 9-X-1566). Tegelijk met de Vita van Trudo verschenen zijn verzen.

5) Lupus hanteert de hexameters met groot gemak. Hij draagt zijn heldendicht op aan G. Sarens (gest. 1-4-1558).

6) Deze Peter Cruels van Gingelom werd Benediktijn en zelfs prior van 't Trudoklooster (1590). Behalve dichter was hij kopergraveur. Door zijn lijst van ambten der Truiense abdij en ‘als voortzetter van de Gesta Abbatum’ heeft frater Petrus Crullus a Ghingelim ('n dorpje onder de rook van S. Trudo's convent) ‘zich een blijvende verdienste als historieschrijver verworven’ (H.J.E. Endepols, Vita sancti Trudonis Confessoris, Comedius duabus ut plurimum expressa, Maastricht MCMXXXIV, blz. XXII.

7) Cruls draagt zijn Comedie op (16-9-1566) aan de monnik Trudo de Gomblaco (gest. 26-1-1579), hervormer van de kloostertucht in Sint-Truien. Endepols, o.c. formuleert de dedicatie aldus: ‘Men moet Christophorus, de abt, en frater Trudo... als de doopheffers bij Crullus' toneelarbeid beschouwen’, blz. XXXII.

[p. 58]

God verlaat zijn trouwe dienaar Trudo niet. Als deze tenslotte de geest geeft, stijgt zijn ziel ten hemel in de gedaante van 'n ‘clijn kindeken’... ‘heel bloet ende naeckt’.

Engelen dragen dit in 't gouden Paradijs ten spijt van tierende satans.

Ontegenzeggelijk zullen de toeschouwers de ‘duvelrieën’ met smaak hebben gadegeslagen en beluisterd, en ingestemd met de volkswijsheid die ze ten beste gaven.

Evenals in de Franse, Engelse en Duitse drama's is 't de dichter te doen om de duivel als komische figuur aan de lachlust en bespotting prijs te geven. Door hun mimiek, hun grijnzen, grollen en sprongen worden de ‘diableries’ grotesk, wat de vrolijkheid op 't mooie marktplein van Sint Truien stellig zal verhoogd hebben⁸⁾.

Ernest Soens⁹⁾ heeft voor 'n groot deel gelijk, als hij opmerkt, dat de duivel-rollen in dit stuk ‘de ziel van het spel zijn.’ De dominikaanse dramaturg schrikt voor geen enkele platheid terug, maar put uit de bronnen van 't Haspenhouwse realisme met onverholen welbehagen.

Ironie, sarkasme, cynisme bezigt Fastraets om beurten, waardoor 't volk dubbel genoten zal hebben, zowel van 'n hinkepinkende Leviathan ‘op twee crucken’ als van de gekwetste Baalberith, wiens kop in 'n verband is gewikkeld vanwege kwetsuren, zowel van de schuimbekkende Lucifer, die zich de begeerde prooi, Sint Trudo, ziet ontsnappen als van de machteloze, helse draken die 't onderspit delven tegen de machtige patroon van de goede stad Sint Truien.

Als 't waar is, dat grote gebeurtenissen hun schaduwen vooruitwerpen, zo geldt zulks eveneens van de Tachtigjarige oorlog. In 1565 rommelt 't in de Haspengouw. Krijgskreten klinken in... de krocht van Sint Trudo's abdij: ‘Vivent les Gueux!’. Door list en kracht is men daar binnengedrongen, om de opstand tegen Spanje voor te bereiden en nieuwlichterij te verkondigen, die straks door 'n beeldenstorm onherstelbare schade zal berokkenen aan kunst en kultuur.

Bracht Willem de Zwijger begin 1568 nog gastvrije uren door in 't studiehuis van Sint Truien, in de schaduw van de Leuvense Universiteit, op 15 oktober 1568 staan Lodewijk van Nassau en Willem van der Marck met 700 infanteristen voor de abdijpoort. Vijftienduizend daalders eisen zij als losprijs, weldra verhoogd tot 't dubbele bedrag, als abt Christophorus ontdekt en gevangen genomen wordt.

's Jaars daarop herkrijgt hij de vrijheid ad f 17.000! Terecht noemt Endepols dit 'n ‘zwarte bladzijde’ in de historie van Sint Trudo's erfgoed.

Was er in dergelijke troebele tijden plaats voor rederijkerij? 'n Charter (in

8) Zie E.J. Haslinghuis, De duivel in het drama der middeleeuwen (Leiden 1912), passim.

9) Vgl. zijn bekroonde studie ‘De rol van het Booze Beginsel op het middeleeuwsch Tooneel (Gent 1893), blz. 108. Zie ook de picturale opmerkingen van dr. Leo van Puyvelde in zijn ‘Schilderkunst en Tooneelvertooningen op het einde van de Middeleeuwen. Een bijdrage tot de kunstgeschiedenis vooral van de Nederlanden’ (Gent, 1912), o.m. blz. 208, 217, 223, 227, 250.

[p. 59]

afschrift) van 28 juli 1570 houdt 'n ondubbelzinnig antwoord in. 'n ‘Documentboek’ zegt:

‘Allen ende eenen yegelycken die dese teghenwoerdighe chaerte sullen aensien ofte hooren lesen, zy condt ende kinlyck by desen, dat, alsoe inden jaer naeder gheboerten Ons Heeren duysent vijffhondert ende achtensestigh, bij den grooten troublen dese landen van Luyck ende deser stadt Sintruyden (des God erbermen wille) overghecomen, alhier binner deser selver stadt Sintruyden, onder meer andere, zyn nedergheleyt gheweest twee cameren vanden ghesellen van Rhetorycke, die eene ghenaempt den Roosencrans ende die andere die Akeleye, ende dat eensdeels om den inwendigen schimp, noet ende gheduerighen twist ende tweedracht, die altyd groejende was tusschen den ghesellen van beyde den voerseyden cameren, ende meer andere pregnante redenen, ende om argher ende meer imminenten periculen die uyt desen twiste hadden mogen naxeeren ende oprysen, te eviteren’.

Evenals 'n kleine halve eeuw hiervoor luidt 'n doodsklokje over de rederijkers in de veste van Sint Trudo! 't Veldwinnend protestantisme in 't prinsbisdom is daar mede debet aan. Vergeefs had de stedelijke regering in 1564 paal en perk trachten te stellen aan de propaganda van de Reformatie. Benediktynen noch Franciscanen hielden 'n bijeenkomst van 200 edellieden e.a. in Sint Truien in 1566 tegen. Voorstanders van de Prins van Oranje en aanhangers van 't oude regiem raakten slaags, en de duitse huurlingen vielen de stads-sleutels in handen.

Strijdliederen of politieke refereinen veranderden weinig aan de bezettingstoestanden, totdat in 1569 de zuivering begon. Akoleyen en Rosencrans werden opgedoekt, om plaats te maken voor 'n nieuwe kamer, ‘ghenaempt die Olyftack’. Deze sproot voort uit de ‘Reformatie der stadt St. Truyen anno 1569 aprilis 23’.

's Jaars daarna ontwierp men aangepaste statuten, die 'n wedergeboorte van de krakelende kannekijkers van voorheen ten enenmale de pas afsneden.

Wij sluiten dit onderdeel af met de eed die gelijktijdig gold voor de schutters en de ‘Rethorisynen respectivelyck’. Gerard van Groesbeek, prinsbisschop enerzijds, en Christoffel vander Blockeryen, ‘bij Godts gehenkenisse abt des couvents van St. Truyden, beyde heeren der selver stadt’ anderzijds, stellen 23 april 1569 vast:

‘Ick zwere dat ick door Godts genaden oprecht, hertelyck ende ongeveynsdelyck halde, volge ende belyde ende altydt halden, volgen ende beleyden sal onsen aide catholyke roomschen geloove ende religie; dat sal ick veesen getrouwe, behulpich, onderdanigh ende in alle noode bystendigh beyde onse heeren, hunne scholteten, de borgermeesteren ende raedt deser stadt St. Truyden, ende my tot hunne requisitie altydt in woepenen gereedt ende veerdich laeten vinden, sonder eenige excusatie:

[p. 60]

Ende ick en sal niet procureren int heymelyck oft int openbaer by my selve oft yemanten anders in mynen naem tegens die hoogheyt, jurisdictie ende gerechtigheyt van beyde onse heeren voorschreven.
Item. Indien ick eenige saecken verneme tenderende tot achterdeel van beyde onse heeren oft een van dien, dat sal ick hem openbaeren ende hunne justitie te kennen geven, soo balde alst my mogelyck wesen sal; ende sal naer myn vermoghen daer teghen helpen resisteren ende wederstaen; ende oock secreet ende hoelachtich wesen int ghene het magistraet my voor secreet bevelen sal, etc. (sic).’¹⁰⁾.

Wie op 't spel van Sint Trudo iets dieper wil ingaan, kan daarvoor op de eerste plaats terecht bij Gerrit Kalff, Trou moet blycken¹¹⁾.

Joseph Endepols heeft zich na Kalff intensief met dit toneelstuk beziggehouden, zoals uit verschillende publikaties blijkt¹²⁾.

't Is diep te betreuren, dat zijn verzwakt gezichtsvermogen niet toelaat, 'n nieuwe kritische uitgave van 't Trudospel te verzorgen.

Wie de hoop mocht koesteren enig verhelderend materiaal over 't spel op te diepen uit de rijke bron ‘Cartulaire de l'Abbaye de Saint-Trond’, uitgegeven door Charles Piot, wordt teleurgesteld. Alleen de eedsformule van de rederijkers biedt 'n schrale troost, zo ook de officieel geregelde opheffing van de twee kamers op 23 april 1569¹³⁾.

10) Boven de akte staat: ‘Veranderinge van den gantschen regiment der stadt St. Truyden, gedaen by beyde de heeren der voorschreven stadt anno 1569, 23 april, naer dat die stadt in handen van grave Lodewijck van Nassauwe ende syn consorten was overgelevert, gespolieert, gebrandtschat ende wederom verlaeten’, cf. Charles Piot, o.c., p. 630 en 631. Bedoelde eed volgt op die der ‘borgermeesteren’, der ‘raedtsluyden’ en der dekens van de ambachten.
Ik vind 't spijtig, dat ik geen inzage heb kunnen krijgen van 'n licentiaats-scriptie, berustend op de Universiteit van Leuven, handelend over bovenstaand onderwerp, nl. Honoré Casteur, Historisch en critisch overzicht van de Rederijkerskamers van St. Truiden. Zie Revue beige de Philologie et d'Histoire, 1939, 286.

11) J.B. Wolters, Groningen, 1889.

12) Cf. a) Feestbundel - Van Ginneken, Bijdragen tot de Nederlandse Taal en Letterkunde, 1937.
b) TNTL, 1944-45, 258-264.
c) In 't Album Edgard Blancquaert: ‘Welk der beide Luikse handschriften vertegenwoordigt de betrouwbaarste van 't spel van St. Trudo?’ (Tongeren 1958), 135-145.
d) In margine: Christiaen Fastraets en de datering van het Trudospel - Spiegel der Letteren, 1958, 135-136.
e) Fastraets Leven van St. Trudo ‘in Rethorijcksche dichte’ - Versl. en Meded. Kon. Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1958, 559-579.

13) Tome II, Bruxelles 1874, (XCIX ± 669 pp.). De tekst is van Gerard van Groenbeek, prins-bisschop, en van Christoffel Van der Blockerijen, abt van Sint Truien. Zie pp. 617-631.