Zarco, de zeevaarder

[p. 166]

24 Groot en machtig China

Het werd een zwerftocht langs vele eilanden. China bleek zeer ver weg. Maar Zarco kreeg overal vingerwijzingen, want ook op de kleinste eilanden wisten de bewoners af van het grote en machtige rijk van het noorden.

Tenslotte werden zij gewaar dat ze te oostelijk zaten. Ze moesten meer naar het noordwesten. Toen kwamen ze uit de wirwar van eilanden vandaan op een wijde zee, waar ze verscheidene dagen voeren zonder land te peilen. Ze ontmoetten evenwel veel jonken en uit die drukke scheepvaart leidde Zarco af dat ze nu dicht bij China kwamen.

Het was zo. Ze liepen de kust aan bij een havenplaats, Macao. Daar vernamen ze dat er vlakbij een grote stad was; ze hoefden slechts de zeearm in te varen en dan een eindje de rivier op. Dat doende kwamen ze in Kanton.

Nu waren ze in China. Uit het reisverslag van Marco Polo wist Zarco iets over het grote en dichtbevolkte rijk van het verre oosten en door hetgeen hij op zijn tocht bij stukken en brokken had vernomen waren zijn verwachtingen nog meer gespannen. Dit alles werd evenwel ver overtroffen door wat hij nu zag. Met verbaasde bewondering wandelde hij door Kanton. De stad was veel groter dan Lissabon. Ze overtrof zelfs Rome. Er waren tempels en paleizen van ongekende pracht. Er waren schitterende tuinen. In lange, rechte straten krioelde het van mensen, wonderlijk gekleed. De mannen droegen het haar evenals de vrouwen lang en in een knoetje op het hoofd gebonden, met een zijden netje er omheen. De vrouwen schuifelden op kleine, ingesnoerde voeten.

Er waren rangen en standen onder de Chinezen: arme koelies, nijvere handwerkslieden, rijke kooplui, voorname mandarijnen. Tegen het Chinese schrift keek Zarco met verbazing aan. Hij kon niets wijs worden uit de ingewikkelde tekeningen die de schrijvers met penseeltjes onbegrijpelijk snel op het perkament wierpen. De tempels waren sierlijk gebouwd, van binnen schemerig en geheimzinnig, vol vreemd gevormde beelden, waar rondom zware en zoete geuren hingen. Hij voelde er zich beklemd. Veel gretiger keek hij rond in een pottenbakkerij, waar fijne

[p. 167]

aarde tot de allerdunste schalen werd gedraaid, daarna gebakken, beschilderd en opnieuw gebakken in een hete oven. Hij bewonderde het vakmanschap der pottenbakkers en der decorateurs. In een rupsenkwekerij zag hij hoe zijde werd gewonnen en later werd gesponnen en geweven.

De Chinezen waren zeer gastvrij. Zarco werd door een koopman in zijn huis genodigd. Het grote pand was woning, werkplaats en pakhuis tegelijk, een binnenplaats was lusthof. Er woonden verscheidene mensen in het huis, jongeren en ouderen. Zarco kon niet precies uitmaken in welke relatie van verwantschap of dienstbaarheid de mensen stonden tot zijn gastheer. Hem trof de stipte orde die er heerste. De jeugd eerde de ouderdom. De vrouwen waren onderdanig aan de mannen.

Hij zat als gast aan bij een grote maaltijd. De tafel was gedekt met een zijden kleed en het servies was van het fijnste porselein. Er werden gerechten opgediend in een verscheidenheid als Zarco nooit had gezien. Natuurlijk waren ze alle vreemd, maar ze smaakten uitstekend. Alleen had Zarco de grootste moeite ze te eten met de twee ronde stokjes die de Chinezen heel gemakkelijk hanteerden.

In Portugal heette het dat Oostinjevaarders naar de wilden gingen. In West- en Zuid-Afrika hadden ze inderdaad primitieve volkeren aangetroffen. Maar in Indië was een beschaving die zich in allerlei opzicht met de West-Europese kon meten. En hier in China kwam Zarco in aanraking met een cultuur, veel ouder en verfijnder dan die van het westen.

Ze deden goede zaken. Er was in Kanton fijner porselein te koop dan in Cochin werd aangeboden. Kopjes en schoteltjes, schalen en vazen, fraai beschilderd en haast doorzichtig dun. En de allerfijnste zijde. Gaspar was dankbaar dat hij zich in Malakka, op Java en in de Molukken had beperkt met de inkoop. Alleen aan monsters van de talloze produkten der Chinese nijverheid kon hij meer kopen dan het schip kon bergen.

Zarco had het druk met de stuwage van de gekochte goederen. Het porselein moest met de grootste zorgvuldigheid worden geborgen opdat het niet zou breken. De zijde mocht geen waterschade lijden.

Fernan Peres de Andrea was zeer begerig een vaste basis te leggen voor de handel met dit rijke en nijvere land. Daarom zocht hij contact met de overheid van Kanton. Hij wenste een verdrag zoals met de radja's van Cochin en Ceylon was gesloten.

Toen hij de overheid van Kanton trachtte te benaderen vernam hij

[p. 168]

echter dat niemand in de stad bevoegd was met vreemdelingen een verdrag te sluiten.

Dit vond Dom Fernan vreemd. De overheden van Kanton waren hoger ontwikkeld, hun stad was aanzienlijk groter, de handel omvangrijker dan die van Cochin, Calicoet en Goa.

Zij zeiden echter dat ze slechts ambtenaren van de keizer waren. Wanneer de vreemdelingen een handelsverdrag wensten te sluiten dan moesten ze naar Nanking gaan; daar zetelde de Grote Keizer.

De Portugezen informeerden hoe ze in Nanking konden komen. Lag de keizerstad aan zee?

De reis per schip was mogelijk: over zee naar Sjanghai en daarna de rivier op. Maar die reis was omslachtig en het was onzeker of een vreemd schip tot de keizerstad zou worden toegelaten. De Grote Keizer was op vreemde schepen niet gesteld. Een gezant die over land kwam had meer kans een goede ontvangst te vinden.

De Portugezen, die over alle zeeën zeilden, zagen tegen de landreis van enkele honderden mijlen op. In Europa was een landreis dan ook zeer bezwaarlijk. De weinige wegen waren voor het merendeel slecht begaanbaar. Rovers loerden overal op reizigers. Herbergen waren zeldzaam.

‘Dat is hier allemaal in orde,’ verzekerden de Kantonnezen.

Dom Fernan zond een jonge edelman, Antonio de Serra, als zijn gezant. Met minder dan blauw bloed wilde hij tegenover de Grote Keizer zeker niet volstaan, maar voor het eigenlijke werk stuurde hij Zarco en Gasparo mee.

Op deze reis verbaasde Zarco zich opnieuw over China. De wegen waren goed, zoals men in Europa nauwelijks vond. Er was een uitstekend georganiseerd transport. Op vaste tijden vertrokken wagens in allerhande richtingen. Op vele pleisterplaatsen konden de reizigers zich verkwikken aan goede maaltijden. Er stonden daar ook verse paarden klaar voor het volgende traject. Iedere avond vonden zij een herberg met goede bedden, alles zindelijk en wel verzorgd. Zij reden door vruchtbaar land, waar op de akkers ijverig werd gewerkt. Ze passeerden grote en drukke steden. Van onveiligheid geen sprake. De koetsiers namen geen enkele voorzorg tegen overval of roverij. Wel ontmoetten ze dikwijls kleine afdelingen gewapenden, maar die vielen hen niet lastig. ‘Zij zijn onze beschermers,’ vernamen de Portugezen van hun Chinese medereizigers. Het waren soldaten van de keizer.

Zarco herinnerde zich wat hij gelezen had over de Romeinse tijd. De Romeinen reisden door geheel Europa snel en veilig. Maar na de val van

[p. 169]

het rijk kon dat niet meer. De wegen waren vervallen. Kooplieden konden alleen reizen onder zwaar gewapende bescherming, maar stonden dan nog bloot aan overvallen door roofridders, tegen wier geweld haast geen escorte op kon. In China was het reizen even goed geregeld als in de bloeitijd van het Romeinse rijk.

Ze kwamen in Nanking aan en vroegen toegang tot de keizer. Een mandarijn ontving hen vriendelijk. Hij zou hun verzoek aan de keizer overbrengen, maar zij moesten er op rekenen dat het enige tijd zou duren eer Zijne Majesteit gehoor verlenen kon.

De Portugezen konden dat begrijpen. De heerser over zo'n groot rijk kon niet dadelijk klaar staan voor een paar mensen die van het andere einde van de wereld kwamen. En het wachten was allerminst vervelend. Er was in Nanking veel te zien. Nog meer staatsie, nog meer kunst dan in Kanton. Als ze moe waren van wandelen en zien was het aangenaam rusten in de prachtige en schaduwrijke keizerlijke tuinen.

Zarco was zeer getroffen door de ijver, toewijding en bekwaamheid van de ambtenaren van de keizer. Als hij iets wilde weten werd hij beleefd te woord gestaan en zakelijk geïnformeerd. In Kanton had hij dat al ondervonden, maar in de keizerstad was alles nog voortreffelijker. Hij vernam dat in China hoge geboorte noch geldbezit van enige betekenis waren om vooruit te komen. De meest bekwamen en geschikten kwamen op de hoge posten. Als dat in Portugal zo was!

Eindelijk werden de Portugezen bij de keizer toegelaten. Bij de voorname pracht die hem omringde zonk de glorie van de radja's van Voor-Indië in het niet. De keizer zetelde als een boeddha op een hoge troon in het midden van een kring van strenge mandarijnen.

Antonio de Serra bracht de groeten over van zijn heer, Manuel II, koning van Portugal en heerser over de oceanen, die verdragen had gesloten met vele vorsten in Afrika en Azië...

Zarco lette op de keizer en de mandarijnen. Hoe namen zij de toespraak op? Zelf vond hij dat Antonio wat te hoog opgaf van Portugal, alsof hij de Chinezen wilde overbluffen. Was dat de goede manier? En hij sprak ook op de trotse toon die eigen was aan de Portugese edelen.

De keizer luisterde onbewogen. Ook bij de mandarijnen bespeurde Zarco geen reactie. Dit volk was ondoorgrondelijk voor een westerling.

In naam van zijn koning bood Antonio de Serra China een handelsverdrag aan. Als de keizer wilde beloven met geen andere natie handel te drijven dan alleen met Portugal, dan zouden de Portugezen terugkomen met meer schepen om veel Chinese produkten te kopen en

[p. 170]

zou koning Manuel bescherming verlenen aan de onderdanen van de keizer, waar zij zich ook bevonden...

Er ontstond beweging bij de mandarijnen. De keizer maakte een ongeduldige handbeweging. Zarco schrok ervan. Antonio de Serra brak zijn toespraak in verwarring af.

Onmiddellijk traden enkele dienaars op de Portugezen toe. Twee leidden Dom Antonio weg. Een andere dienaar vroeg op zachte toon maar heel beslist aan Zarco en Gasparo met hem mee te gaan. Hij bracht hen naar de kamer waar zij hadden gewacht voordat zij bij de keizer werden toegelaten en liet hen daar alleen.

Na een poos trad de mandarijn binnen die de audiëntie had voorbereid; hij was onthutst. ‘Hoe kon die jongeman de keizer zo beledigen?’

Zarco begreep hem niet. Hij had graag gezien dat Dom Antonio op een minder hoge toon gesproken had. Maar een ernstige belediging? Zijn rede was in dezelfde trant als die van andere Portugezen tot Afrikaanse en Indische vorsten.

‘Nu sprak hij tot de Zoon des Hemels!’ zei de mandarijn. ‘Hij vermat zich aan Zijne Majesteit voorwaarden te stellen. Als... dan...’

Zarco zweeg. De keizer was blijkbaar een kruidje-roer-me-niet.

‘Waarom heeft een van u beiden niet het woord gevoerd?’ vroeg de mandarijn. ‘U bent ouder en bezadigder. Ook met zijn hoge toon heeft die melkmuil de keizer geïrriteerd.’

‘Hij was van adel, wij niet,’ zei Zarco.

Het bleek moeilijk de mandarijn aan het verstand te brengen wat adel was. Tenslotte begreep de Chinees dat hoge geboorte in Europa veel voorrechten meebracht. Daarover schudde hij het hoofd. Kwamen bij de witte vreemdelingen de mensen op hoge posten omdat zij een rijke of voorname vader hadden? De ambtenaren in China maakten promotie op grond van hun bekwaamheid en hun ijver.

Opnieuw ontdekte Zarco dat het westen van China veel kon leren. Alleen, hoe zat het met de keizer? Was die op grond van zijn bekwaamheid Zoon des Hemels? Het bleek dat er in China uitzonderingen waren op gezonde regels. De dynastie stond boven elke wet.

Zarco begreep dat hun zending was mislukt. Daarom wilde hij met spoed terug naar Kanton. ‘Mogen wij gaan? En waar blijft Antonio de Serra?’

‘U zijt vrij te gaan waarheen u wilt. Uw vriend zit gevangen,’ zei de mandarijn. Hij kon niet zeggen hoe lang Dom Antonio's gevangenschap zou duren. Dat hing van het welbehagen van de keizer af.

[p. 171]

Zarco en Gasparo wachtten dagen achtereen. Bij onderscheidene hoge ambtenaren deden zij pogingen om Antonio vrij te krijgen. Het was alles tevergeefs. Eindelijk reisden zij terug naar Kanton.

Fernan de Andrea was verontwaardigd toen hij vernam wat zijn afgezant was overkomen. Op hoge benen ging hij naar de burgemeester van de stad. ‘Ik eis dat hij wordt vrijgelaten.’

De burgemeester, die altijd minzaam jegens de Portugezen was geweest, keek nu hij zo sprak, Dom Fernan uit de hoogte aan. ‘Stelt gij hier eisen?’ vroeg hij koel.

Fernan de Andrea draaide zich geprikkeld om. Hij keek naar buiten, naar zijn schepen. De geschutpoorten stonden open, de vuurmonden waren te zien. In Afrika en Indië waren vorsten, ongenegen Portugese eisen in te willigen, met een salvo...

‘Dacht u soms dat u met uw vuurwerk onze keizer dwingen kon?’ klonk het spottend achter hem.

Dom Fernan wendde zich als door een wesp gestoken naar de mandarijn. Die man ried zijn gedachten; hij stak de draak met de Portugese macht. Het prikkelde de edelman tot het uiterste. Woedend liep hij weg.

De Chinees boog voor hem toen hij langs hem ging. Hij nam de vormen stipt in acht. Maar Dom Fernan zag onder het mom van fijne vormen een spottend lachje. Het maakte hem tureluurs.

Boos kwam hij aan boord terug. Driftig riep hij om de konstabel.

Gasparo hoorde hem razen. Hij haastte zich naar Zarco. ‘Zal de admiraal laten schieten? Zal hij oorlog maken met de grote keizer? Och, och! Wij allemaal dood. En zal er dan ooit een centje te verdienen zijn aan de Chinezen?’

Zarco sprong in het krijt. Hij bezwoer de admiraal niet te laten schieten.

‘In Afrika en Indië hebben onze kanonnen best gewerkt,’ gromde Dom Fernan.

‘Wat wilt u er hier mee bereiken?’

‘Kanton plat branden. De huizen zijn van papier. Met één salvo schieten wij er een paar in brand en dan zorgt de wind wel dat de hele stad eraan gaat?’

‘Haalt u daarmee Dom Antonio uit Nanking?’

‘We maken de Chinezen murw.’

‘U hebt het bevel, admiraal. Ik kan niet meer doen dan u goede raad geven. De Chinezen zijn ontelbaar en zeer machtig. Met geweld beginnen wij niets tegen hen. Alleen als we goede vrienden met hen zijn zullen wij handel kunnen drijven, en rijke handel, admiraal.’

[p. 172]

‘En moeten wij Antonio dan in hun handen laten?’

‘Alleen als we het vriendelijk vragen hebben wij kans hem vrij te krijgen... op een volgende reis.’

Dom Fernan knarste de tanden. Zijn trots kon het kwalijk verkroppen te bukken voor een oosterling. Maar hij zag de honderden Chinese schepen in de haven. Kanton was een stad van vele honderdduizenden, China een volk van tientallen, misschien wel honderden miljoenen. Met geweld kon hij hier niets, zelfs niet met zijn kanonnen. Zijn schepen waren geladen, behalve met specerijen uit de Molukken, met kostbare zijde en porselein. Rijke vruchten had de verkenning opgeleverd. Hij luisterde naar Zarco. Ze voeren terug naar Cochin.