Zarco, de zeevaarder

[p. 131]

19 Opperstuurman bij Cabral

Nauwelijks uitgefuifd kreeg Zarco een boodschap van het hof. Koning Manuel wenste hem te spreken. Hij wist niet wat hem overkwam. Tweemaal had hij de koning gezien: bij zijn vertrek naar Indië onder Vasco da Gama en bij hun triomfantelijke thuiskomst, maar beide keren was hij een man op de achtergrond geweest tussen de adellijke kapiteins. Hij dacht niet dat de koning hem had opgemerkt. Wat wilde Zijne Majesteit nu van hem? Met een benepen hart ging hij naar het paleis.

Koning Manuel ontving hem in zijn werkkamer. Er was een derde man aanwezig die Zarco niet kende; hij zag hem aan voor een secretaris.

De koning deelde mee dat hij besloten had een nieuwe vloot naar Indië uit te zenden. Het zou een sterke vloot zijn van stevig gebouwde, goed bezeilde en wel bewapende schepen, met een flinke krijgsmacht aan boord.

Zarco luisterde met veel voldoening. Dit was precies wat nodig was: een sterke vloot met zwaar geschut en veel soldaten. Die zou ontzag inboezemen aan de zamorin van Calicoet en de radja van Goa. Vasco da Gama had er natuurlijk toe geadviseerd. Hij vond het fijn dat de koning zo voortvarend was. Maar hij vroeg zich af waarom koning Manuel dit aan hem meedeelde.

‘Wij willen dat jij opperstuurman wordt,’ zei de koning.

Het was Zarco of een bliksemstraal voor hem in de grond schoot. Hij opperstuurman van zo'n grote en sterke vloot? Hij kon geen woord uitbrengen.

‘Geen belangstelling?’ vroeg Manuel toen hij zweeg.

‘Ja, ja... Maar... Ik... Hoe komt u erbij mij te benoemen?’ stotterde Zarco.

‘Wij hebben goede rapporten over jou.’

‘Pero de Alquemer... Hij was opperstuurman bij Dom Vasco. Hij is knap...’ In verwarring brak Zarco af. Hij zag een frons in het voorhoofd van de koning. Denk eraan, u mag de koning nooit tegenspreken, had de hoveling gezegd die hem zoëven binnenliet. En nu had hij zich toch vermeten...

[p. 132]

‘Het is mijn zaak wie ik wil kiezen als mijn medewerkers,’ zei de koning op gekwetste toon.

Zarco zweette. ‘Zeker, majesteit... Natuurlijk... Wilt u mij mijn brutaliteit vergeven?... Ik ben maar een pikbroek, die niet weet hoe hij zich moet gedragen tegenover Uwe Majesteit. En daarom ben ik niet geschikt voor opperstuurman.’

De koning glimlachte vergoelijkend. ‘Het komt er meer op aan of je je op zee goed weet te gedragen. Daar heb ik vertrouwen in en daarom heb ik je benoemd. En wat die Pero de Alquemer aangaat, waarop je zo gesteld bent, hij wordt ouder en een Indiëreis gaat een mens niet in de koude kleren zitten. Hij is blij dat hij thuis mag blijven. Jij bent nog jong; je kunt er tegen als ik je zo aanzie. Wel... ik heb je besluit nog niet gehoord.’

Zarco boog diep. ‘Ik ben met uw vertrouwen zeer vereerd, sire.’

‘Goed, dan bespreek je verder alles maar met de admiraal.’

Zarco boog weer, maar onzeker. Hij meende dat de koning een gebaar maakte naar de edelman die naast hem zat, alsof die de admiraal was. Maar dat kon niet. Vasco da Gama...

‘Pedro Alvarez Cabral,’ stelde de koning voor.

Zarco werd nog verlegener. Was dat werkelijk de admiraal en niet een secretaris? Tegenover de Afrikaanse en Indische vorsten was hij altijd vrijmoedig geweest als hij door Vasco da Gama naar hen werd afgevaardigd. Bij koning Manuel voelde hij zich een plompe zeerob.

‘De admiraal van de vloot,’ zei de koning ongeduldig.

Zarco boog voor Cabral. Hij durfde geen enkele opheldering vragen nadat hij zoveel bokken had geschoten. Met de benoeming van een admiraal had hij immers niets te maken. Maar het dwarrelde in zijn hoofd. Waarom was Vasco da Gama niet belast met de leiding? Wilde die ook geen nieuwe reis maken, zomin als Pero de Alquemer? Dom Vasco had altijd de indruk gegeven dat hij graag opnieuw naar Indië wilde. En anders Bartholomeüs Dias. Die had onomwonden gezegd dat hij een reis naar Indië wilde maken. Hij was hen snel achterna gereisd uit Delmina naar Lissabon met het doel een plaats te krijgen op de nieuwe vloot. Maar over deze dingen mocht hij niets aan de koning vragen.

‘Kom morgenochtend bij me,’ zei Cabral. ‘Dan kunnen we de zaken bespreken.’

De koning gaf een wenk aan een lakei, die Zarco het paleis uitleidde.

Hij spoedde zich naar het Alfama om zijn vriend te zeggen dat hij benoemd was tot piloot.

[p. 133]

Pero wenste hem geluk, hartelijk en welgemeend, maar Zarco proefde in zijn houding toch een zekere verwondering en teleurstelling. ‘U wilt immers niet nog een reis maken. U wilt thuis blijven,’ zei hij om zich te verontschuldigen.

‘Wie zegt dat?’ vroeg Pero de Alquemer scherp.

‘De...’ Zarco brak af met stijf opeengeklemde lippen. Het was streng verboden uit het paleis te klappen.

‘Wie heeft jou benoemd?’ vroeg Pero.

‘De koning.’ Dit mocht hij toch wel zeggen, meende hij.

‘Aha!’ Pero de Alquemer begreep alles... ‘Ik heb Dom Vasco gesproken. De koning heeft hem aan de kant gezet. Ik heb Dom Bartholomeüs gesproken. Hij is naar het paleis gegaan om een positie op de nieuwe vloot te vragen. Zodra de koning begreep wat zijn bedoeling was heeft hij geweigerd hem te ontvangen. En nu heeft de koning jou wijs gemaakt dat ik er genoeg van heb. Dat is volstrekt onwaar. Wij worden allen als aftandse paarden afgedankt, zodra Zijne Majesteit genoeg van ons heeft.’ De piloot sprak op bittere toon.

Zarco was diep geschokt. ‘Maar... de koning heeft ons toch geëerd bij onze thuiskomst! Dom Vasco zat naast hem in de koninklijke koets. Wij reden samen in de stoet.’

Pero de Alquemers oordeel werd niet zachter. ‘Hij pronkte met ons om zijn eigen glorie te verhogen. Weet je wat op zijn bevel de barden in de nieuwste ballade zingen? Heil koning Manuel, die schepen uitzendt naar de verste stranden. Die schatten uit het oosten voert naar Lissabon, en Portugal tot de grootste zeemogendheid ter wereld maakt. De koning moet de grote held zijn. Niemand mag in zijn schaduw staan. Bartholomeüs Dias had de Kaap bezeild. Meer eer mocht hij in geen geval behalen. Daarom mocht hij Indië niet ontdekken...’

‘Dat was toch werk van de hofkliek, waar de koning buiten stond,’ viel Zarco hem in de rede.

‘Dat meende ik toen,’ zei Pero. ‘Nu twijfel ik. In elk geval is de koning thans volkomen overgoten met het sop van de hofkliek. Vasco da Gama heeft Indië gevonden. Vooral niet meer eer voor hem. Cabral mag nu proberen Indië te veroveren. Je zult het zien, straks wordt hij ook bijgezet in de zuilengalerij van kleine dienaars die de roem van de grote koning nog groter moeten maken. En blijkbaar vindt hij dat mijn ster ook te hoog zou rijzen als ik voor de derde keer de navigatie leidde.’

Zarco werd bleek onder de woorden van Pero de Alquemer. ‘Ik wil u niet verdringen, als het zo staat doe ik het niet.’

[p. 134]

‘Dacht je dat de koning mij zou benoemen als jij weigert?’

‘Wij beiden weten het meest af van de Indiëvaart.’

‘Laat dat zo zijn. De koning komt nooit bij mij terug nadat hij tegen jou gezegd heeft dat ik thuis wil blijven. Dat laat zijn trots niet toe. Jij moet het doen, Zarco.’

De jonge stuurman stond besluiteloos.

‘Jij vaart toch niet voor de koning,’ ging Pero door. ‘Wij varen omdat wij zeelui zijn, omdat we het niet laten kunnen. We varen ook voor Portugal en om de nagedachtenis te eren van Hendrik de Zeevaarder, de enige vaderlandslievende, energieke, en onbaatzuchtige vorst van Portugal, al heeft hij nooit de kroon gedragen. Doe het daarom en neem een voorbeeld aan Bartholomeüs Dias. Die had warempel reden om balorig weg te lopen toen de koning weigerde hem aan te horen. Maar hij is naar Cabral gegaan en heeft hem zijn diensten aangeboden en nu gaat hij met de vloot mee als een eenvoudig kapitein.’

‘Heeft Bartholomeüs Dias dat gedaan?’

‘Hij gaat mee als kapitein, en jij moet ook meegaan, in de functie die je aangeboden is.’

‘En u?’

‘Ik ben niet gevraagd.’

‘Als ik u zou vragen?’

‘Doe je dat?’

‘Zoudt u willen varen als stuurman onder mij?’

‘Waarom niet?’

Zarco vond het de omgekeerde wereld: hij opperstuurman en Pero onder hem. ‘Mag ik hierover nadenken?’ vroeg hij.

‘Zo lang als je wilt, maar intussen neem jij je benoeming als opperstuurman aan.’

‘Ik heb het feitelijk al gedaan.’

‘Ik hoop dat je de vloot gelukkig sturen mag.’

Zarco trof al de voorbereidingen die hij te treffen had. Zijn eigen ervaringen van varen in de Indische Oceaan toetste hij aan de nieuwste gegevens die de zeevaartschool Prins Hendrik van Joodse geleerden had ontvangen. Zij hadden, dat was duidelijk gebleken, op de vorige reis een verkeerd seizoen gekozen voor de oversteek van Indië naar Afrika; dit zou hij straks vermijden. Voor de uitreis maakte hij een schema op volgens hetwelk zij ongeveer in hetzelfde seizoen als met de Ethiopische loods uit Mombassa of Malindi zouden kunnen oversteken. Op grond

[p. 135]

daarvan zou het vertrek van de vloot uit Lissabon het best omstreeks pasen kunnen worden gesteld.

Cabral verklaarde zich akkoord met het vaarplan van Zarco. Hij wilde varen tegen pasen van het volgend jaar. Dit betekende dat er de allergrootste spoed gezet moest worden achter de bouw en uitrusting van de nieuwe vloot, want het was nu al oktober. Hij had de volle medewerking van het hof dat volledig uit de dut was, nu de koning geld en glorie rook. De orders vlogen naar de scheepswerven en kanonnengieterijen. De koning dreef persoonlijk de zeilmakers, touwslagers en instrumentmakers aan. Die winter gonsde Lissabon van de bedrijvigheid. In het vroege voorjaar was de vloot gereed.

Onder de kapiteins waren er die eerder grote reizen hadden gemaakt. Nicolaas Coelho had onder Vasco da Gama gevaren. Tegen een kapiteinschap van Bartholomeüs Dias had koning Manuel geen bezwaren gemaakt. Tenslotte moest de koning zuinig zijn op ervaren mannen en als een eenvoudig kapitein zou hij hem niet naar de kroon steken.

Er was ook een Da Gama op de vloot, die echter geen bloedverwant van Dom Vasco was. Abraham ben Mordechai, de Joodse koopman uit Goa, die met hen mee naar Lissabon gevaren was, had deze winter het christelijk geloof omhelsd en bij zijn doop een christelijke naam aangenomen: Gasparo da Gama, naar de man die hij als zijn weldoener beschouwde. Hij was bestemd om tolk te zijn.

Ook Pero de Alquemer stond op de monsterrol. Zarco was toch naar Pero toegegaan en had gezegd: ‘Het is de omgekeerde wereld, maar als u als stuurman mee wilt...’ En Pero had het gedaan. Cabral had geen bezwaar gemaakt. Die had ervaren navigators te zeer nodig om Pero de Alquemer af te wijzen. Zarco had voor iedereen verzwegen wat hij straks van plan was.

Op 9 maart 1500 voer de vloot in kiellinie de Taag af: dertien forse schepen. Voorop de Sint Petrus, het admiraalsschip. Alle schepen droegen de naam van een apostel en verder was er nog een Sint Augustinus bij.

Een dag of wat was de vloot in zee, toen Zarco aan admiraal Cabral een voorstel deed. Hij vond de vloot wat groot om de lange reis in één onverdeeld verband te maken. Bij kalme zee met helder zicht zoals ze tot dusver hadden waren er geen moeilijkheden, maar bij kort zicht en op knobbelig water zouden er bezwaren kunnen komen. Dertien schepen die zich alle op het admiraalsschip moesten richten zouden dan òf te dicht opeengesloten moeten zeilen met gevaar voor botsingen, òf te zouden het

[p. 136]

gezichtsverband verliezen. Hij achtte het beter de vloot in twee eskaders te verdelen, die wel moesten trachten onderling verband te houden, maar zo nodig ook zelfstandig konden varen.

Cabral, zelf niet zo thuis in navigatie-aangelegenheden, liet zich raden door zijn opperstuurman.

‘Hoe wou je de verdeling maken?’

‘Het eenvoudigst is dat zeven schepen het eerste eskader vormen en de zes volgende het tweede.’

‘Dan is het toch nodig dat het tweede eskader een voortvarend leider heeft en een piloot die de route kent.’

‘Nummer acht is de Sint Paulus, admiraal, op dat schip is Bartholomeüs Dias kapitein en Pero de Alquemer stuurman.’

Cabral fronste het voorhoofd. ‘Dat heb je opzettelijk zo uitgekiend.’

‘Vindt u ze ongeschikt als leiders, admiraal?’

Dat kon Cabral niet zeggen. ‘Integendeel. Maar de koning...’

‘Wij zijn op zee, admiraal. Op zee is iedere schipper naast God schipper op zijn eigen schip, en u bent admiraal van de vloot. U hebt nu aan niemand verantwoording af te leggen van uw beleid.’

Zarco liet een sein hijsen dat de Sint Paulus naar voren riep en toen dat schip naast het admiraalsschip zeilde bracht hij per scheepsroeper het verzoek van de admiraal over. Of de kapitein en de stuurman bij hem wilden komen.

Terwijl de schepen zeil streken lieten Bartholomeüs Dias en Pero de Alquemer zich overroeien.

Cabral legde hun zijn voornemen voor de vloot in twee eskaders te verdelen. Zij konden dat slechts toejuichen.

‘Dan wilde ik dat u beiden vice-admiraal en opperstuurman van het tweede eskader wordt.’

Bartholomeüs Dias was zeer verrast. ‘De koning...,’ opperde hij.

Cabral had zich vermand. ‘De koning zit in Lissabon in zijn paleis. Wij zijn op zee. Ik acht dit nodig voor een goede gang van zaken. Daarom draag ik het aan de scheepsraad voor. Die is bevoegd.’

Noch Pero, noch Dom Dias maakten meer bezwaren. Er klommen nieuwe seinen aan de vlaggemast van het admiraalsschip. De vloot verzamelde zich. Alle leden van de overheid werden naar de Sint Petrus gesjouwd. In de kajuit van de admiraal kwamen ze bijeen in grote scheepsraad. Niemand had bezwaar de meest bevoegde kapitein en de meest ervaren stuurman te belasten met de leiding van het tweede eskader. En zij waren het er allen over eens dat Bartholomeüs Dias en Pero de Al-

[p. 137]

quemer die mannen waren. Hun rang werd vice-admiraal en opperstuurman.

Bij het uiteengaan van de raad streek Pero Zarco aan. ‘Dit is jouw werk,’ zei hij.

‘Ik heb toch geen woord gezegd,’ verdedigde die zich.

‘Nee, in de scheepsraad niet, maar jij werkt achter de schermen.’

De kapiteins en stuurlieden gingen terug naar hun eigen schepen. De zeilen werden gehesen. Voortaan voeren de twee eskaders in kiellinie naast elkaar. De Sint Paulus op een vaste afstand aan bakboord van de Sint Petrus.

Zarco voelde zich gelukkig. Hij had ertoe mogen bijdragen een pijnlijke verhouding, gevolg van vorstelijke willekeur, althans ten dele te herstellen. De last van de verantwoordelijkheid voor de navigatie woog hem minder zwaar, nu hij die deelde met zijn vaderlijke vriend. Ze hielden onderling contact door vlaggeseinen en soms per scheepsroeper, en toen ze te Porto Praja lagen om verse victualiën in te nemen voor de grote trek, pleegden zij samen overleg over de te volgen koers.

Zij waren het er spoedig over eens dat ze voorlopig dezelfde weg moesten volgen als onder Vasco da Gama, dwars over de Atlantische Oceaan, en dat ze daarna, de overwal houdend, naar het zuiden moesten zeilen om de stiltezônes te vermijden.

Zij zeilden uit. Op de derde morgen na Porto Praja seinden de schepen van het eerste kader van achteren naar voren dat het achterste schip in hun linie werd vermist. Cabral liet zeil minderen om de achterblijver in te wachten. Toen deze tegen de middag nog niet was opgedaagd zond de admiraal jachten uit om hem te zoeken. De naspeuringen waren tevergeefs.

Velen waren nauwelijks rouwig om het verlies. Een vloot van dertien schepen, het kon nooit goed gaan met dat ongeluksgetal. Twaalf, naar de twaalf apostelen, was een beter cijfer. En het verloren schaap zou alleen zijn weg wel vinden. Elk schip had een bekwaam piloot aan boord.

De oversteek was voor Zarco ditmaal minder avontuurlijk dan op de reis onder Dom Vasco. Hij kende nu de noord-equatoriale stroom, waarop ze rustig voort voeren, wat bijsturend om voldoende zuid te maken. Later moesten ze doorbreken naar de zuid-equatoriale stroom, waarbij ze werden begunstigd door een noordelijke wind. De reis verliep voorspoedig.

Toen Zarco op gegist bestek vermoedde dat ze weldra bij het land zouden zijn, dat ze onder Vasco da Gama hadden gezien, liet hij dub-

[p. 138]

bele uitkijk houden en voer hij 's nachts met uiterste behoedzaamheid. Het bleek niet nodig. Bij vol daglicht kregen ze het eerste land in het zicht. Het waren kale rotsen in volle zee, een groep als de Berlinga's voor de kust van Portugal. Ze zouden later de Abrolhoz heten en eeuwenlang het vaste aanlooppunt zijn voor de Oost-Indiëvaarders van alle naties. Zij zeilden ze voorbij, nog steeds een westelijke koers houdend, en kwamen toen voor het vaste land van Zuid-Amerika.

Cabral was minder huiverig om hier aan land te gaan dan Vasco da Gama was geweest. Hij achtte het vrij zeker dat Columbus veel noordelijker zat. En mocht hij Spanjaarden ontmoeten, zijn vloot was sterk genoeg om een botsing te riskeren.

Een baai inlopend gingen ze ten anker. Ze troffen aan wal mensen aan die veel leken op de lieden die Columbus na zijn eerste reis naar Spanje had gebracht en die hij Indianen noemde. Ze hadden ook een koperkleurige huid, sluik haar en een breed voorhoofd. Spanjaarden waren er niet en de inlanders, stom verbaasd bij het zien van de Portugese schepen, hadden zulke houten watervogels met mensen op hun rug en in hun buik, nooit eerder gezien, noch ooit gehoord dat zij ergens in de buurt uit het grote water waren opgedoken.

Hieruit viel af te leiden dat Columbus hier nooit geweest was.

Cabral noemde het ontdekte land Brazilië, naar bossen van hard hout die hij er vond. Hij richtte er een granieten kruis op, zoals Bartholomeüs Dias op de zuidpunt van Afrika had gedaan. Op deze wijze vestigde hij de heerschappij van koning Manuel in Zuid-Amerika. Vervolgens voer de vloot weer uit, maar Cabral liet er twee man achter en aan een van hen gaf hij een hoge titel: onderkoning van Brazilië. De man had kort tevoren zeker niet gedroomd dat hij ooit vice-roy zou worden, want hij was in Portugal ter dood veroordeeld en door koning Manuel met enige andere gevonnisten aan Cabral meegegeven om hen te gebruiken voor gevaarlijke karweitjes. De onderkoning en zijn makker, ook een ter dood veroordeelde, moesten echter maar zien hoe zij hun hachje redden van de wilde dieren, de Indianen en wat hen in het oerwoud verder bedreigde.

De stemming op de vloot die op een zuidzuidwest koers verder voer, de Amerikaanse kust aan stuurboord houdend, was opperbest. Zij hadden een vlotte oversteek gemaakt en een groot land in bezit genomen, daarmee Columbus de loef afstekend. Ze hadden ook ruim kunnen provianderen. En nu voeren ze voorspoedig voort op de Braziliëstroom. Van de stiltezônes bij de linie ondervonden ze geen last. Zarco vertrouwde dat ze zonder grote hinder in de westenwinddrift zouden raken.