Zarco, de zeevaarder

[p. 74]

12 Toch naar Indië!

‘De koning is dood,’ was het eerste wat de loods tegen Zarco zei toen hij bij Cascais aan boord kwam.

Zes jaar geleden zou Zarco geschokt geweest zijn door dit bericht. Hij mòcht koning Johan sinds hij hem tweemaal had ontmoet. En hij had verwachtingen van hem gekregen toen de koning de naam van de kaap der stormen veranderde in Kaap de Goede Hoop en aan Bartholomeüs Dias schepen beloofde voor een tweede tocht. Twee jaar geleden zou het doodsbericht hem hebben opgelucht, omdat de zieke koning een blok aan het been van Portugal geworden was. Nu liet zijn dood hem koud. De koning was te laat verlost uit een lang lijden. Columbus was de Portugezen voor.

Een paar dagen na zijn aankomst liep Zarco naar Pero de Alquemer om bij hem zijn hart te luchten over hetgeen hij in Las Palmas had gezien.

Hij trof zijn oude meester thuis maar die liet hem geen gelegenheid zijn litanie te zingen. Pero was vol van grote plannen. ‘Ha, Zarco! Vaar je mee naar Indië?’ begroette hij hem zodra zijn jonge vriend over zijn drempel stapte.

Zarco hoorde het in Keulen donderen. Wist Pero niet...?

De Alquemer vertelde hem dat hij ontboden was door koning Manuel, de opvolger van Johan II. De jonge koning had hem allerlei gevraagd over hun reis voorbij de Kaap en vooral over zijn verwachtingen aangaande het oversteken van de Indische Oceaan. Hij had namelijk onder de papieren van zijn vader brieven gevonden van een zekere Covilhan die ongeveer tegelijk met Bartholomeüs Dias was uitgezonden naar het oosten - hij over land langs de bekende karavaanweg - om onderzoek te doen naar de mogelijkheden van handel op de Indische markten. De brieven waren aangekomen toen koning Johan reeds ziek was en al die jaren blijven liggen. Manuel had ze nu gelezen en ze hadden hem geestdriftig gemaakt. Volgens Covilhan waren er in Indië grote zaken te doen. De Arabieren, die nu de markt beheersten, waren schriele kooplui. De Indiërs zouden de Portugezen voor vreedzame handel stellig graag

[p. 75]

ontvangen. En welk een winst zou Portugal op deze handel kunnen maken! Covilhan had een lijst gegeven van de prijzen die voor de voornaamste produkten in de havens van Voor-Indië golden. Als je die je die vergeleek met wat er in Europa voor de specerijen werd betaald!

Met vreemde gevoelens hoorde Zarco Pero de Alquemer aan. Waarom vertelde hij dit allemaal? Hoe kon hij zo geestdriftig zijn? ‘U weet toch wel dat Columbus Indië heeft gevonden. Hij is nu uitgevaren voor zijn tweede reis.’

‘Dat laatste weet ik,’ zei Pero de Alquemer.

‘Ik heb zijn vloot gezien: zeventien schepen, twaalfhonderd soldaten. Ze lagen in Las Palmas. Daarmee neemt Columbus Indië voor de Spaanse koning in bezit.’

‘Columbus is nooit in Indië geweest en hij komt er nu ook niet,’ zei Pero zelfverzekerd.

Zarco staarde hem verbijsterd aan. Toen hij voor het eerst hoorde dat de Genuees in Indië geweest was, had hij net zo gesproken, maar de bewijzen hadden hem overtuigd. ‘En zijn rapport dan?’ vroeg hij. ‘En hij heeft toch Indianen meegebracht!’

‘Wat voor mensen hij naar Spanje heeft gebracht, weet ik niet, maar geen bewoners van Indië. Ik heb ze gezien in Cadiz: sluik haar, brede jukbeenderen, roodbruin van huid. Marco Polo heeft de Indiërs heel anders beschreven.’

‘Oost-Azië is groot,’ wierp Zarco tegen. ‘Er wonen allerlei volken. Marco Polo is alleen op het vasteland geweest. Columbus heeft eilanden ontdekt. Best mogelijk dat op die eilanden heel andere mensen wonen dan Marco Polo ooit gezien heeft.’

‘Rabbi Levi van de joodse synagoge, die jaren in Indië heeft gewoond, heeft in Calicoet en Goa schippers en kooplui ontmoet uit alle streken van Oost-Azië. Niet een die leek op de Indianen van Columbus. En op zijn eilanden heeft de Genuees geen specerijen aangetroffen.’

‘Die specerijen groeien alleen op de Molukken.’

‘Er is drukke handel en scheepvaart in Oost-Azië. Als Columbus daar werkelijk was aangekomen zouden zijn eilandbewoners in elk geval de specerijen kennen. Dan zouden zij ook weten van de keizer van China, die onvoorstelbaar rijk is en over een miljoenenvolk regeert. Maar de mensen die hij gevonden heeft weten van dit alles niets. Wat alles af doet: het is kortweg onmogelijk dat Columbus in zes weken naar Indië is gevaren.’

Zarco luisterde met open mond. Zelf had hij het laatste ook gezegd toen die schipper hem op de rede voor Guinee de tijding bracht

[p. 76]

dat Columbus Indië had gevonden: ‘Dat kan niet in zo korte tijd.’

Maar gisteren had Zarco in zijn oude zeevaartschool een nieuwe globe gezien, pas getekend door Martin Behaim. Het was een prachtig werkstuk van de beroemde geograaf. Kaap de Goede Hoop stond erop en Walvisbaai en Algoabaai. En aan de westkust van Afrika de riviermond, waar zij op de uitreis hadden ververst voordat zij de dertiendaagse storm ingingen. Alle baaien en kapen door hen onder Bartholomeüs Dias ontdekt waren nauwkeurig in kaart gebracht. Ook de kusten en eilanden aan de andere zijde van het geweldige vastelandgebied van Azië waren scherper en nauwkeuriger getekend dan Zarco op oudere globes ooit had gezien. Onder Cipanga (Japan) en Cathay (China) lagen Java-minor en Java-major en nog vele andere eilanden. Blijkbaar had Behaim over nieuwe gegevens kunnen beschikken, afkomstig van de Arabieren.

Met bijzondere aandacht had Zarco naar het zeegebied van het westelijk halfrond gekeken. Dat was minder groot dan op de oude globes. De Azoren lagen bij Behaim bijna halfweg tussen Afrika en Japan. En er stond geen land getekend tussen West-Afrika en Oost-Azië. Behaim, de geleerde Behaim, volgde op deze kaart de lezing van Columbus. Er lag in de Oceaan der Duisternis geen land tussen Europa, Afrika en Azië. Ook was de afstand veel minder groot dan vroeger werd gedacht. Een oversteek in enkele maanden bij gunstige wind en met de stroom mee was als je deze kaart bekeek niet helemaal onmogelijk. Wat Columbus had gerapporteerd kon toch juist zijn. Het was, afgaande op de globe van Behaim hoogst onwaarschijnlijk dat de Genuees ergens anders aangekomen was dan op de eilanden van Japan of in de Indische archipel. Dan had Columbus Indië dus toch gevonden. Zarco maakte Pero de Alquemer daarop attent.

‘Als deze kaart klopte zou je gelijk hebben,’ zei de piloot laconiek.

‘Klopt ze dan niet? Vertrouwt u Behaim niet?’

‘Martin Behaim is een groot geleerde, Zarco. Van zijn astrolabium hebben wij op onze reis met Bartholomeüs Dias geprofiteerd. Zijn globe is een meesterstuk. Alles wat er van de aarde ontdekt is heeft hij er prachtig op in kaart gebracht. Maar van de ruimte tussen de Azoren en Japan weet niemand iets, Behaim ook niet. Hij heeft de afstand slechts gegist en hij heeft maar aangenomen dat er niets dan water tussen ligt. Ik geloof dat Columbus aangekomen is op heel andere eilanden dan er voor de kust van Azië liggen. En stellig meen ik dat de afstand tussen west en oost veel groter is dan Behaim heeft getekend.’

[p. 77]

‘Gelooft u dan?’ vroeg Zarco in spanning. ‘Gelooft u dat wij de Spanjaarden nog voor kunnen zijn in Indië?’

‘Dat geloof ik vast,’ zei Pero de Alquemer. ‘Als je mee wilt, houd je dan gereed.’

Zarco hield zich gereed. Hij maakte alleen korte reizen: naar Oporto, naar Cadiz. Een reis naar de Azoren, die hem werd aangeboden, sloeg hij af.

Na enkele maanden vroeg Pero de Alquemer hem of hij wou monsteren als eerste stuurman onder hem.

‘Graag,’ ging Zarco erop in. ‘Is het al zover?’

Het was nog geen varen. De schepen, kort geleden te water gelaten, lagen voor de werf om te worden afgebouwd. Maar er werd reeds scheepsvolk aangenomen. De koning wilde namelijk dat de reis duchtig voorbereid zou worden. De stuurlieden moesten de gelegenheden en de stromingen bestuderen voorzover daarover gegevens beschikbaar waren, en zich vertrouwd maken met de nieuwste nautische instrumenten. De bootsgezellen moesten allen leren timmeren, smeden, touwslaan en zeilmaken. Er gingen wel vaklieden in deze ambachten mee maar de koning wilde dat de gehele bemanning van zessen klaar zou zijn in alle omstandigheden die zich konden voordoen op de lange reis. De gage, hoger dan normaal, ging in op de dag van aanmonstering. Vóór het vertrek zou de admiraal een ruim voorschot laten uitbetalen en tijdens de reis zouden regelmatig uitkeringen worden gedaan aan de vrouwen of de ouders van de schepelingen.

Zarco hoorde het met voldoening. Zulke zorgvuldige voorbereidingen en zo'n goede zorg voor schepelingen en hun gezinnen waren allerminst regel. ‘Bartholomeüs Dias is royaal,’ zei hij.

‘De regelingen zijn goed, Koning Manuel heeft ze bevolen. Bartholomeüs Dias heeft er niets mee uit te staan.’

‘En u zei toch: de admiraal?’

‘Dat is een ander.’

Hier keek Zarco van op. Koning Johan had indertijd aan Dias beloofd dat hij de leider van de volgende tocht zou zijn en Zarco wist heel zeker dat de ontdekker van de Kaap nog steeds erop gebrand was de eerste reis naar Indië te maken. ‘Is hij soms ziek?’

‘Bartholomeüs Dias is benoemd tot gouverneur van Delmina.’

Zarco wist dat gouverneur van Delmina zoveel als onderkoning van Guinee was. ‘Dat is dus een promotie,’ meende hij.

[p. 78]

‘Zo wordt het voorgesteld. In feite is hij aan de kant geschoven.’

Zarco fronste het voorhoofd. Wat was er aan de hand?

‘Werk van de hofkliek,’ ging Pero voort. ‘Die heren zijn op hun teentjes getrapt omdat Dom Bartholomeüs hen telkens de mantel heeft uitgeveegd vanwege hun laksheid tijdens de ziekte van koning Johan. Daarom hebben zij hem bij de jonge koning zwart gemaakt.’

‘En wie wordt nu de leider van de tocht?’

‘Vasco da Gama.’

‘Zarco kende de naam niet. ‘Een van de hofkliek?’ vroeg hij argwanend.

‘Wel van het hof. Niet van de kliek. Die had een ander voor admiraal bestemd maar daar is de koning niet ingetrapt. Hij heeft zelf Vasco da Gama uitgekozen, op aanwijzing van God, zegt hij. Omdat hij niet wist wie hij moest kiezen heeft hij gebeden: “...Vader in de hemel, wijs Gij mij de man aan... De eerste die ik zie als ik mijn ogen open... laat hij het zijn.” Hij deed zijn ogen open en Vasco liep langs zijn raam. Hij is benoemd. En ik geloof dat hij een goede leider wezen zal. Hij is ondernemend en volhardend, niet eigenwijs. Ik heb me bereid verklaard te varen onder hem. Doe jij het ook?’

‘Natuurlijk!’ Hij tekende de monsterrol.

Zarco begon meteen aan het werk dat voor de navigators was te doen voordat de vloot vertrok. Dit bestond voornamelijk in het bijwerken van zeekaarten naar de nieuwste gegevens, door de zeevaartschool verstrekt. Rabbi Levi had kaarten meegebracht van de kusten van Indië en Oost-Afrika. Een Portugees in Spanje had een van de piloten van Columbus uitgehoord over de stromingen op de Atlantische Oceaan. Een stevige noordoost-passaat had de Spaanse schepen over de oceaan gedragen en daar hadden zij een doorstaande noordwester ontmoet. Van deze laatste hadden de Spanjaarden niet geprofiteerd omdat Columbus verder naar het westen wilde, maar de geografen van de zeevaartschool vermoedden dat die noordwest-passaat de Portugezen in de richting van de Kaap zou brengen. Op die manier zouden zij de tegenstromen onder de Afrikaanse kust vermijden en misschien ook de stiltezones bij de evenaar. Wel moesten ze dan ver de oceaan op, maar wat Columbus in dit opzicht gewaagd had konden de Portugezen ook, zeker met de nieuwe instrumenten van Martin Behaim.

Zarco nam ook deel aan de lessen in allerhande vakken die de bootsgezellen kregen. Hij dreef de zeilnaald door het stugge doek, hanteerde

[p. 79]

schaaf en dissel, beukte met een voorhamer op witgloeiend ijzer en liet tussen rake slagen de hamer losjes rinkinken op het aambeeld. In een lijnbaan liep hij met een bos hennep voor de buik stapje voor stapje achteruit, terwijl een jongen draaide aan het grote rad. Zo leerde hij touwslaan. Als de matrozen vaardig moesten zijn voor alle werk dat op de lange reis van hen gevergd zou worden, dan de stuurlieden ook, vond Zarco.

Inmiddels kwamen de scheepstimmerlui gereed. De vloot bestond uit twee fikse karvelen, aanzienlijk groter dan die van Bartholomeüs Dias, en een pinas, kleiner omdat hij bestemd was voor verkenningswerk bij onbekende kusten, maar ook sterk gebouwd. De schepen werden genoemd naar de aartsengelen: Gabriël, Michaël en Raphaël.

De maats maakten de vloot zeilree. Zij hesen het geschut aan boord en zetten de stukken op de rolpaarden; ze sloegen de zeilen aan en laadden de victualiën.

Deze laatste waren zeer omvangrijk. Veel tonnen scheepsbeschuiten gingen aan boord, veel zakken met bonen en erwten, talloze vaten met pekelvlees en stokvis, verscheidene ankers wijn. Dit alles was de normale scheepskost die op de Portugese schepen altijd vanwege de schipper aan het volk werd verstrekt. Alleen waren de voorraden aanzienlijk groter dan ooit geladen werden, omdat de reis zo lang zou zijn. Daarnaast liet Vasco da Gama ook boter en kaas, suiker, ajuin en knoflook aan boord brengen, toespijzen waar op andere schepen de opvarenden zelf voor moesten zorgen. En verder krenten en rozijnen, pruimen en honing, lekkernijen die gewone zeelui zelden aten. Rabbi Levi had echter aangeraden zoveel mogelijk vruchten, niet te zeer aan bederf onderhevig, mee te nemen. De Chinese en Arabische zeelieden deden dat ook bij hun tochten over de Indische Oceaan. Zij waren een goed middel tegen een ziekte die zich op lange reizen onder de zeelui voordeed, scheurbuik genaamd.

Koning Manuel kwam dikwijls op de schepen om de toebereidselen tot de reis te bezien. Hij wandelde over de dekken, daalde in de kajuiten en de volkslogiezen af, praatte met de bootsgezellen. De koning schiep een geest van goede wil.

Op de dag van vertrek waren in de vroege morgen alle opvarenden met de koning en de koningin in de kathedraal van Lissabon bijeen. Een bisschop zegende de vlaggen van de schepen, waaronder de koninklijke standaard, die Vasco da Gama op het admiraalsschip zou voeren. De koning reikte de gewijde vlaggen uit.

[p. 80]

Daarna trokken de Indiëvaarders in optocht door Lissabon. Het was een fraaie stoet. Dom Vasco, in purper, reed op een koolzwart paard. De standaarden en vlaggen werden voor hem uitgedragen. Achter hem liep de overheid: de kapiteins en stuurlieden, de kooplieden en priesters, de laatsten in habijt, de anderen in rood, blauw en groen fluweel met veel goud passement. De bootsgezellen, in kleurige livrei, sloten de stoet, die werd voorafgegaan door een muziekcorps. De straten tussen de kathedraal en de kade waren feestelijk versierd en stonden vol met volk, dat uit alle delen van de stad en uit een wijde omtrek was toegestroomd om het vertrek van de Indië-vloot te zien.

De bemanningen waren nog maar nauwelijks aan boord of de bootsmansfluitjes snerpten en de kabels gingen los. De stroom droeg de schepen naar het midden van de rivier. Terwijl de maats de zeilen hesen vuurden de konstabelmaats de stukken af: een bulderend saluut, dat werd beantwoord door gejuich van het volk aan wal. Toen de kruitdamp wegtrok stonden alle zeilen bij. Op het witte doek waren grote rode kruisen geborduurd. Het christelijke Portugal ging het Kruis brengen naar de heidenwereld en schatten halen uit het oosten.

Bij Belem ging de vloot ten anker. De stroom van de Taag was hier uitgewerkt en de wind was tegen om in zee te raken.

Na drie dagen kregen zij een goede wind en toen kwam het laatste afscheid, dat van het officiële veel verschilde. Nu geen glans van staatsiekleding, geen kanongebulder, geen muziek. Alleen de vrouwen en de moeders van de schepelingen hadden tot het laatst gewacht. Zij omhelsden haar zoons, zij schreiden in de armen van haar mannen. Aan eer en roem en schatten werd nu niet gedacht. De verschrikkingen van de reis van Bartholomeüs Dias stonden ieder voor ogen. Het werd een tocht naar de einden van de aarde, waar bittere koude en zware stormen heersten. En bij de evenaar stonden honger en dorst en moordende hitte te wachten. En welke gevaren dreigden er van de wilden?

Vasco da Gama liet de trompetten blazen om het volk aan boord te roepen. De mannen scheurden zich met moeite van de hunnen los.

Ankerop!

De gezellen draaiden zwijgend aan de kaapstander; er kon geen gangspilliedje af. Ze hesen de zeilen zonder het vrolijke ahoy! Het was een triest vertrek.

In volle zee vingen de zeilen wind. De boeggolf bruiste en het zog kolkte achter het hek. De schepen gingen op de deinig rijden. Belem verdween uit het gezicht; Kaap Espichel schoof in de verte vaag voorbij.

[p. 81]

Daarna zagen ze alleen nog lucht en water.

Het was acht glazen. Kok, schep op! blies de trompet.

De maats schaarden zich aan de bak. Ieder kreeg een flink stuk vlees bij een kom bruine bonen; een sinaasappel toe. De menage was best bij Vasco da Gama.

De zon scheen in het water; ze hadden het zeetje mee. Op elk schip waren een paar vedelaars. Zij streken en de maats zongen zeemansliedjes. En Indië lag in het verschiet. De traantjes op de kaai van Belem waren glad vergeten.