Zarco, de zeevaarder

[p. 23]

4 Passeer de Kaap!

In de troonzaal van het koninklijk paleis te Lissabon stond Zarco tussen een groep mannen die zich kennelijk onwennig voelden op de marmeren vloer en voor de troon, ingelegd met goud en elpenbeen, onder de trotse ogen van hovelingen in fluweel en zijde, en dienaars in livrei. De mannen waren verweerd en tanig en hun kleding was grof bombazijn. Achter Zarco school een jonge neger weg en toen de hofmaarschalk riep: ‘Zijne Majesteit!’ schoof Zarco op zijn beurt achter de rug van Pero de Alquemer. Koning Johan II schreed naar zijn troon in een purperen mantel en met de kroon van Portugal op het hoofd.

Er was bij de groep zeelui slechts één die zich frank en vrij in de troonzaal bewoog. Dat was Bartholomeüs Dias, hun admiraal, maar die was dan ook van adel. De koning had echter laten weten dat hij afscheid wilde nemen van de gehele bemanning van de vloot die op ontdekkingsreis zou gaan. Dus waren allen gekomen, ofschoon de pikbroeken tienmaal liever onder gesnor van buien het want inklommen dan te verkeren tussen zoveel hoogheid.

Johan II sprak hen toe:

‘Het is nu zeventig jaar geleden sinds Hendrik de Zeevaarder - ere zij zijn nagedachtenis - de eerste Portugese schippers uitzond naar onbekende landen. In veertig jaren hebben zij veel ontdekt: de eilanden in de oceaan en grote delen van de Afrikaanse kust. Tot de woongebieden van de zwarte mensen zijn zij doorgedrongen en zij hebben bevonden dat de aarde niet droger, schraler en meer verzengd is door de zon naarmate men verder naar het zuiden gaat, zoals onze vaderen meenden. Vruchtbare en waterrijke streken hebben zij gevonden voorbij de grote woestijn van Afrika.

Prins Hendrik heeft echter het doel, waarnaar hij zijn leven lang met al zijn kracht gestreefd heeft, niet bereikt. Hij wilde dat zijn schippers rondom Afrika naar Indië zouden zeilen om vandaar naar Lissabon te brengen het porselein, het goud, de edelstenen en vooral de specerijen van het Oosten. Zover is het nu, dertig jaar na 's prinsens dood, nóg niet.

Nog nimmer is de Kaap ontdekt, waar de wijzen van het oosten tel-

[p. 24]

kens van gesproken hebben, en die moet liggen aan de uiterste punt van Afrika.

Ik draag u, Bartholomeüs Dias, op die kaap te vinden en te overwinnen. Ik weet, het is een zware opdracht. De zeeën heersen onbelemmerd in die zeer afgelegen oorden, er woeden stormen en zeker dreunt een zware branding op de kaap. In nacht en nevel gaan de rotsen schuil. Dit zeggen de geleerden. Desniettemin verleen ik deze opdracht vol vertrouwen aan u, telg uit een geslacht van grote ontdekkingsreizigers. Johan Dias heeft kaap Bojador bezeild. Lorenzo Dias passeerde als eerste kaap Blanco. Diniz Dias kwam voorbij kaap Verde. Als waardig zoon van dit geslacht zult gij de grote kaap ronden en zo de laatste hinderpaal overwinnen die ons van Indië scheidt. Plant in die verre heidenwereld het Kruis en voer haar schatten mee naar Lissabon. Vaart wel!’

Bartholomeüs Dias boog zo diep voor de koning dat de pluim van zijn hoed over de marmeren vloer streek.

‘Het is mijn mannen en mij een hoge eer dat Uwe Majesteit ons deze opdracht toevertrouwt. Wij hopen ons te gedragen, waardig de roem-

[p. 25]

volle nagedachtenis van prins Hendrik, van koning Johan I, van koning Duarte en koning Alfons V, en van allen die in naam en opdracht van deze vorsten ontdekkingsreizen ondernomen hebben. God moge ons voorbij de kaap en tot in Indië brengen. Leve de koning!!’

Zarco riep luid: ‘Hoezee!’ Maar zijn stem klonk ijl en eenzaam in de grote zaal. De andere zeelui aarzelden verlegen. Toen echter Pero de Alquemer, hun opperstuurman, hen aanmoedigde overwonnen zij zichzelf. ‘Hoezee!!’ klonk het schor en rauw. Een paar hovelingen stopten met een benauwd gezicht de vingers in de oren.

De koning lachte echter mild. Hij mòcht zijn zeelui. Hij wist ook al te goed dat de grootheid van zijn land en de luister van zijn naam van hen afhing en vaderlijk zei hij: ‘De Heilige Maagd moge jullie vergezellen op je tocht door het hart der zeeën en naar de bestemde haven leiden.’ Daarop liet hij hen man voor man langs zich gaan om van ieder persoonlijk afscheid te nemen.

‘In welke rang vaar jij, jongeman?’ vroeg hij aan Zarco.

‘Als stuurmansleerling, Majesteit.’

De koning klopte hem aanmoedigend op de schouder. ‘Je hebt dus de zeevaartschool van Prins Hendrik afgelopen. Dan krijg je nu een prachtige gelegenheid om wat je daar geleerd hebt in praktijk te brengen. Behouden vaart, mijn zoon.’

Het was Zarco in alle opzichten meegelopen sinds Pero de Alquemer zijn beschermer was geworden. De bezwaren van zijn ouders waren overwonnen. Toen de grote piloot in zijn zoon zoveel zag was Zarco's vader er dadelijk voor dat hij naar de zeevaartschool zou gaan. Zijn moeder had geschreid; het ging haar aan het hart, maar ze had hem toch niet in de weg gestaan. Op de school was het best gegaan. Zarco had plezier en inzicht in de lessen. Zijn vorderingen waren prima. En tegen het eind van de cursus kwam Pero de Alquemer hem zeggen: ‘De grote reis gaat door. Koning Johan heeft een expeditie op touw gezet. Bartholomeüs Dias wordt de leider. Die heeft mij benoemd tot opperstuurman. Ik neem jou als stuurmansleerling aan.’

Het was een feestelijk vertrek uit Lissabon. Van al de drie schepen waaiden kleurige wimpels. Op de zeilen prijkten figuren van heiligen naast grote kruisen. De vloot vertegenwoordigde het christelijke Portugal op kruistocht naar de heidenwereld. Het admiraalsschip voerde de standaard van koning Johan. De kade was zwart van juichend volk toen de stroom de schepen langzaam de rivier af stuwde. In het want joelden

[p. 26]

de maats. Bartholomeüs Dias stond kaarsrecht op de kampanje om zijn vorst, die de ontdekkers uitgeleide deed, te groeten. Zarco hing over de verschansing, zwaaiend met zijn muts naar zijn vader, moeder, broers en zusters, die naar Lissabon gekomen waren om hem uitgeleide te doen.

Bij het passeren van Belem aan de monding van de Taag rolden saluutschoten van het fort over de rivier. De schepen gaven antwoord met hun stukken.

Buitengaats gaf Pero de Alquemer de koers op: zuidzuidwest. Ze weken langzaam van de kust af. Na enkele uren hadden ze het zicht op het land verloren. Zarco stond bij het kompas, scherp lettend op de naald. De opperstuurman had hem opgedragen te zorgen dat de uitgezette koers gehouden werd. Nu gaf hij orders aan de matroos die de kolderstok bediende. ‘Een beetje stuurboord!... Midscheeps je roer!... Recht zo ie gaat!’ Het was met het lichte briesje uit het noordwesten helemaal niet moeilijk zuidzuidwest voor te houden.

't Werd avond. De eerste lichten aan de hemel werden aangestoken. Dit was de tijd voor het maken van een sterbestek. De horizont was nog te zien.

Pero de Alquemer droeg Zarco op het astrolabium uit de kajuit te halen. Hij bracht het instrument, boog de stokken uit, zette de beugel in de stand. ‘Schiet die ster maar,’ wees de opperstuurman aan. Zarco glom van trots dat hij hun positie mocht berekenen.

Op de zeevaartschool had hij geleerd zon en sterren te schieten. Sinds hij er de slag van had was dat daar telkens goed gegaan. Hier was het moeilijker. Als hij de ster zocht schoot deze plotseling naar boven of naar beneden. De kim zakte weg of klom omhoog. Het kwam door het slingeren van het schip. Maar eindelijk had hij toch de hoek gemeten en toen was het voor een vlugge leerling van de zeevaartschool niet moeilijk de breedte te berekenen. Dezelfde cijferreeksen producerend als Pero de Alquemer gemaakt had toen die op kaap Roca zijn eerste proeven nam met het verbeterde astrolabium van Martin Behaim, kwam hij op 38 graden 16 minuten noorderbreedte.

De opperpiloot knikte goedkeurend. ‘In orde,’ prees hij Zarco. Het was precies de positie die hijzelf berekend had.

Jacobus, de neger die op dat ogenblik het koper op de kampanje poetste, was vol bewondering voor Zarco. Hij vond het verbazingwekkend dat een jongen, niet ouder dan hij, met nauwkeurigheid kon zeggen op welk plekje van de wijde zee zij voeren. En die knappe stuurman was altijd vriendelijk voor hem. Hij was voor hem in de bres gesprongen

[p. 27]

toen een matroos hem schopte en voor nikker uitschold. ‘Als je het nog eens waagt Jacobus af te tuigen, rapporteer ik je bij de admiraal,’ had Zarco gedreigd. Sedertdien ontzagen de matrozen de neger.

Na de breedte ging Zarco de lengte berekenen. Daarvoor moest je nauwkeurig weten hoe laat het was. Op school maten ze de tijd met de zonnewijzer. De uren stonden daarop gemarkeerd. Aan boord was een zonnewijzer onbruikbaar. Je moest het er met een zandloper doen. Om die enigszins bruikbaar te maken moest het glas precies op tijd worden omgekeerd.

Zarco wachtte tot het glas leeg was. Toen schoot hij snel een ster en ging weer aan het rekenen. De uitkomst vond hij vreemd. Pero de Alquemer was op dat moment niet op de kampanje. Hij legde zijn uitkomst aan de tweede stuurman, Gils, voor. Die zei dat er niets van deugde; dat zag hij zonder sterrekijken wel. Dit prikte Zarco. Hij rekende opnieuw, maar kwam tot dezelfde uitkomst. Later besprak hij het met Pero de Alquemer. Die zei dat het op zee wat de lengte aangaat altijd een gooien met de muts was.

Dit was een ontnuchtering voor Zarco. Zijn leraar op de zeevaartschool had hoog opgegeven over de mogelijkheid van grote reizen, dank zij de verbetering die Martin Behaim aan het astrolabium had aangebracht. En had Pero de Alquemer, toen hij indertijd op kaap Roca dit astrolabium beproefde, niet zuiver lengte en breedte opgenomen? De opperstuurman zei hem dat het instrument uitstekend was en dat je er de breedte goed mee vast kon stellen. Maar voor het bepalen van de lengte moest je op de seconde weten hoe laat het was en dat kon niet op zee. Want al werd een zandloper nog zo zorgvuldig omgekeerd, precies op het moment wanneer hij leeg was, zuiver gelijk met de zon liep er niet een.

De eerste week had de vloot van Bartholomeüs Dias het zeetje mee. Bij ruime wind voeren de drie schepen over één boeg naar de Canarische eilanden. Er was niet veel aan de zeilen te doen en het nieuwe tuig had ook nog weinig onderhoud nodig. Na dekwassen, dat iedere morgen gebeurde, hadden de matrozen het niet druk. Ze lagen dikwijls op de voorplecht te genieten van de zon en van de zilte geur van de oceaan. 't Was een plezierreis.

Ondanks dat ze de lengte slechts konden gissen had Pero de Alquemer weinig moeite de Canarische eilanden te vinden. Toen zij 28 graden noorderbreedte peilden, had hij genoeg aan zijn zeemanservaring, op het laatst geholpen door het dieplood. Ze liepen Gran Canaria recht op

[p. 28]

de kop. Te Las Palmas vulden zij de watervaten en namen verse groenten in. Vervolgens liet de opperstuurman koers zetten naar de Senegal.

Op deze tweede trek ging het varen minder vlot. De wind zat meest in het zuiden. Ook was de bries erg vlagerig. Dus moesten ze niet alleen vaak overstag maar was het ook telkens zeil minderen en meerderen, waarvoor de maats het want in moesten. Om lenig te blijven en niet lui te worden was dat wel goed.

Ze zagen geen kust. Behalve op het kompas voeren ze wat de breedte aangaat op zon- en sterbestek, dat Zarco dag aan dag berekende, en voor de lengte op gegist bestek. Iedere middag zette hij een kruisje op de dunne koerslijn die hij op de kaart van Gran Canaria naar de Senegal had getrokken. Ze kwamen voorbij kaap Bajador, voorbij kaap Blanco, zonder ze te zien. De eerste ontdekkingsreizigers hadden zwaar geworsteld om deze kapen te bezeilen. Het was louter omdat ze veel te dicht onder de wal gebleven waren. Daar waren klippen en een sterke tegenstroom. Nu zij in volle zee voeren passeerden zij ze zonder moeite.

Koers zuid, gaf de opperstuurman na kaap Blanco op. Een paar dagen later berekende Zarco hun positie op krap 15 graden noorderbreedte. Als ze goed zaten wat de lengte aangaat moesten ze dicht bij de Senegal zijn. ‘Morgen zijn we voor de mond,’ verzekerde Pero de Alquemer. Dit bracht Zarco in spanning. Wist de piloot zo zuiver hun positie? Het lengtebestek zei immers niets meer na zoveel dagen varen zonder dat zij de juiste tijd hadden kunnen controleren.

De volgende morgen liet de piloot loden. Ze haalden grond en Pero proefde een paar korrels zand die aan het peillood waren blijven kleven. Hij was tevreden. In de namiddag ontmoetten ze drijfhout: bomen die ontworteld en naar zee gedreven waren. Even later kwam een lage kust in het zicht. Tegen de avond wierpen de schepen het anker uit in de monding van de Senegal. Wat aan het zon- en sterbestek ontbrak was goed gemaakt door de kunde en de intuïtie van de opperstuurman.