Janmaats en sinjeuren

Hoofdstuk V

Op een middag gaat Anna met twee kinderen van de Hasselaers de deur uit. Het zijn Driekus van zes en Geertje van vijf jaar. Ze lopen de gracht af en Anna wil dan rechts afslaan, de poort uit en de landweg op. Daar wandelt ze tegenwoordig wel graag. Tussen Amstel en Schinkel is het goed op zulk een zomermiddag bij zonneschijn en luwe westenwind. Het is daar rustig en ruim en uit het vlakke polderland heb je een mooi gezicht op de stad. Men kan haar nu nog gemakkelijk in haar volle breedte met de blik omvatten. Straks, als de nieuwe uitbreiding, waarop de burgemeesters zinnen, tot stand zal zijn gekomen, zal dat niet zo gemakkelijk meer gaan. Dan zullen daar, waar thans het vee nog graast, huizen en straten komen. Men spreekt van grachtengordels om de stad, drie achter elkaar in al groter kringen. Het zijn stoute plannen, maar tè stout zijn ze niet. Een stad, zo levenskrachtig als Amsterdam, waar de mensen en het geld zo rijkelijk binnenstromen, kan grote dingen doen.

Geertje wil ook wel de poort uit. Ze wil graag spelen in de wei en naar de koetjes en de schaapjes kijken. Maar Driekus trekt aan Anna's linkerhand. ‘Deze kant op,’ dwingt hij, ‘naar de scheepjes.’

‘Er varen scheepjes op de Amstel,’ wil Anna de jongen paaien. Maar zulke scheepjes bedoelt Driekus niet: een trekschuit en een paar boeren bootjes, die zijn een jeugdig Amsterdammer veel te min. ‘Nee, die kant, daar zijn een heleboel scheepjes.’

Anna wil de kleine dwingeland zijn zin wel geven. Ze is in lang niet aan de buitenkant geweest. Ze heeft geruime tijd met opzet die kant van de stad gemeden. Ze wilde niet herinnerd worden aan dingen, die vergeten moesten zijn. Ze wilde haar leven houden binnen de rechte lijnen, die er voor getrokken waren. Maar thans is er geen gevaar meer bij om naar het IJ te gaan. De strijd in haar ziel is geluwd.

[p. 35]

Het is rustig geworden binnen in haar. Haar leven loopt nu langs een rechte baan. En het gezicht van schepen en water zal haar niet doen ontsporen.

Ze wandelen naar het havenkwartier en daar vraagt Driekus honderd uit. Waar die scheepjes naar toe gaan? ‘O, heel ver,’ antwoordt Anna. Of de scheepjes hard kunnen lopen? - ‘Ja, heel hard.’ - ‘Maar hoe kan dat nou,’ wil de kleine vraagal verder weten, ‘hoe kan dat nou? Ze hebben toch geen benen om te lopen?’ - Hoe moet Anna dat de kleuter duidelijk maken? ‘Zie je daar die lappen wel? Daar blaast de wind in en dan gaan de schepen zo maar weg. Kijk maar!’ Ze wijst hem op een zeilend schip. Er trekt een rimpel in Driekus' neus. Ja, dat schip loopt zonder benen veel harder dan Driekus lopen kan. ‘Ik wil ook een schip als ik groot ben,’ ontvouwt Driekus zijn toekomstplannen, ‘en dan ga ik er mee weg.’ ‘Ei zo,’ lacht Anna, ‘wil jij ook al zeeman worden? En waar ga je dan wel heen?’ De rimpel boven Driekus' neus wordt dieper. Waar zal hij heengaan als hij zeeman wordt? Het moet ver, heel ver weg zijn. Hij spant zich in om uit te denken wat erg ver is.... ‘Naar.... naar.... Schellingwoude!’ roept hij eindelijk trots. Schellingwoude is het eindpunt van de verste wandeling, die hij ooit heeft gemaakt.

‘Zo, wou jij helemaal naar Schellingwoude?’ Een heldere mannenstem vraagt het de kleuter, een bruine hand knijpt speels in zijn blozend wangetje. De man praat ook met het kleine meisje, opgewekt en vrolijk, en Driekus en Geertje praten tegen hem. Het is een gezellig gesnap tussen die beide dreumesen en die grote zeeman. Een oude pikbroek heeft er schik in; hij staat er bij te lachen.

Maar op Anna's gelaat wisselen de kleuren. Het is haar of ze door de grond gaat. Ze moet zich steunen aan een meerpaal. Waar is de rust in haar gemoed, de rechte lijn in haar leven gebleven? Het pantser, dat rond haar hart was opgetrokken en hetwelk ze onverbreekbaar waande, ligt opeens in gruizels. Een pijl dringt midden in haar hart. Daar staat hij voor haar, Steven! Gezond en vrolijk staat hij er. Zijn stem is dezelfde, die haar destijds zo heeft getroffen. Ze is dieper en welluidender dan de muziek van haar dromen. Zijn gestalte is voller en forser geworden; dieper gebruind en mannelijker is zijn gelaat. Dit is de man, naar wie haar begeren altijd is uitgegaan, naar wie thans haar verlangen heenvliegt.

De zeeman heeft aanvankelijk de geleidster van de kin-

[p. 36]

deren voorbijgezien. Nu richt hij zich tot haar. ‘Aardige kinderen,’ wil hij zeggen, maar hij onderbreekt zichzelf: ‘Wèl.... Anna!’ roept hij uit.

‘Steven!’ zegt ze en al haar blijdschap over deze ontmoeting, al haar vreugde over een vervuld verlangen, al haar liefde voor hem, ligt in dat éne woord.

Doch op hetzelfde ogenblik slaat zij haar ogen neer. Heeft zij niet te veel gezegd? Heeft ze zich niet bloot gegeven? Mocht zij zo haar hunkerend begeren verraden? De kinderen zien bevreemd naar haar op. Ze meent dat ze ook in Stevens ogen verwonderde verrassing over haar blijdschap heeft gelezen. Waarom verraadt zij haar gevoelens jegens hem toch zo ongebreideld? Toen bij het vertrek van de Haarlem en nu alweer? En waar blijft haar trouw aan Arent? Ze huivert en het strakke masker trekt voor haar gelaat. Als hij haar zijn hand reikt, gul en grif, legt zij de hare daar slap en aarzelend in.

En dan wordt Steven ook gereserveerd. Hij trekt zijn hand terug en licht zijn hoed. ‘Juffer Eltink,’ zegt hij vormelijk. Hoe kan ik hem nog houden? denkt Anna. ‘Hebt u een goede reis gehad?’ durft ze vragen en ze dwingt daarbij haar stem tot kalmte ofschoon haar hart wild klopt.

Het lukt! Ze houdt hem vast. Hij loopt met haar en de kinderen op.

‘Een beste reis,’ antwoordt hij gretig, ‘maar het is toch goed om weer eens in het eigen land, in Amsterdam te zijn. Het is goed je eigen taal weer eens te horen, om Hollandse kinderen te zien en Hollandse....’ Hij breekt abrupt af. In haar verwarring merkt Anna dat niet op. Steven is daar. Hij wil met haar spreken. Hij is teruggekeerd van de reis naar Portugal; hij is behouden thuis van de gevaarlijke tocht naar het vijandelijke land. ‘Was de reis niet erg gevaarlijk?’ vraagt ze.

‘Gevaarlijk?’ herhaalt Steven; de vraag bevreemdt hem. ‘Welneen, we hebben prachtig weer gehad en de Duinkerkers houden zich nogal koest van 't jaar.’

‘Ik bedoel of het niet gevaarlijk was in Lissabon.’

Hij kijkt verrast op. ‘Hé, weet u dat ik naar Lissabon geweest ben?’

Anna wordt weer warm in haar gezicht. Zij bijt op haar lippen. ‘Ik heb het toevallig gehoord,’ bekent zij met een hoge kleur en neergeslagen ogen.

Wat is dit toch met haar? vraagt Steven zich af. Ze wil toch wel met me praten. Ze is belangstellend. En daareven

[p. 37]

.... Zou ze het hart dan toch niet zo hoog dragen? Schaamt zij zich niet voor Janmaat?

‘Of het daar gevaarlijk was?’ geeft hij ten antwoord. ‘Och, neen, een Hanzevlag in de mast, een mondjevol Duits gepraat tegen dwarskijkende Spanjolen en alles was in orde. De Portugezen waren veel te blij dat wij kwamen. Waar moeten zij haring en graan vandaan halen als wij het ze niet brengen?’

‘Maar als die Spanjaarden nu eens wèl ontdekt hadden, dat jullie Hollanders waren, dan was je naar de galeien....’

Steven lacht. ‘Naar de galeien? Daar hebben ze een Hollander zo maar niet!’ Zijn lach is vol en luid. Er is niets in hem dat naar vrees zweemt. De gevaren, waar zij zich angstig over gemaakt heeft, die haar bange dromen en slapeloze nachten hebben bezorgd, telt hij niet. Hij is groot, sterk en moedig. Zijn stappen zijn veerkrachtig. Anna vindt het prettig naast hem te mogen lopen. Dit moest altijd zo kunnen blijven.... Ach, dit is voor één keer. Juffer Eltink, heeft hij haar genoemd; hij heeft zijn hoed voor haar gelicht. Zo groet een man zijn meisje niet; zo groet een heer een vrouw. Deze ontmoeting is snel voorbij. Ginds is de hoek van de gracht al, waar hun wegen zullen scheiden. Voorgoed. Anna mag niet laten blijken hoeveel pijn haar dat doet. Ze moet gewoon zijn; ze moet de vreemdeling vormelijk groeten en hem danken dat hij zo aardig geweest is tegen de kinderen. En dan is het voorbij. Reeds staan ze stil.

Maar waarom drukt hij weer haar hand in plaats dat hij alleen zijn hoed licht? Waarom is die handdruk zo lang en krachtig en die stem zo warm? Waarom zegt hij met zoveel nadruk: ‘Tot weerziens.... Anna?’

Ze heeft haar ogen neergeslagen. Zou hij dan waarlijk meer bedoelen dan een toevallige ontmoeting? Ze durft het niet geloven.

‘Dag.... Van der Hagen,’ zegt ze en ze schrikt van de kille stroefheid in haar stem. Zo meent ze het immers helemaal niet.

Ziet ze het goed? Is er even een pijnlijke verwondering in zijn ogen? Glijdt er een lichte schaduw van teleurstelling over zijn gelaat? Heeft ze hem nu afgestoten met haar stroeve woorden? Steven, Steven! zou ze willen uitroepen. Ze zou zijn hand willen grijpen; haar armen zou ze om hem heen willen slaan. Maar ze màg dat niet doen. Ze moet haar vrouwelijke schroom bewaren.

[p. 38]

En hij licht zijn hoed, hoffelijk en gereserveerd, alsof hij vreest, dat hij reeds te familiaar geweest is. ‘Juffer Eltink,’ groet hij stijf.

Ze kan er niets op zeggen. Het kropt haar in de keel. Ze keert zich om; ze moet zich omkeren, wil ze haar tranen niet verraden. En hij praat tegen de kinderen, vriendelijk en vrolijk. Zou ze omzien? Zou ze nog eenmaal tegen hem spreken gaan om daarmee alle misverstand, dat er misschien.... misschien.... tussen hen is, op te ruimen? Ze kan het niet. Haar keel is dichtgeschroefd. Star staart ze voor zich. En zijn zware schreden verwijderen zich achter haar rug. Zoals die stappen wegsterven sterft er ook in haar ziel iets weg.

Vechtend tegen haar tranen loopt ze gejaagd naar huis; op de kinderen slaat ze nauwelijks acht.

‘Niet te hard, tante,’ klaagt Geertje, wier kleine beentjes het niet bijdribbelen kunnen.

Dan matigt ze haar stap en dwingt zich met de kinderen te praten.

‘Tante,’ zegt Driekus, wanneer ze de stoep van hun woning opgaan, ‘die sinjeur was een lieve sinjeur.’

Het doet Anna schrikken. ‘Zo,’ zegt ze alleen.

‘Ik handel niet recht,’ zegt Anna bij zichzelf, de dag na de ontmoeting, ‘ik ben niet eerlijk tegenover Grotenhuys. Ik moet hem zeggen dat ik van een ander houd, meer dan van hem. Vanavond zal ik het zeggen, als hij komt.’ Haar hart klopt. Grotenhuys zal woedend zijn; tante Hasselaer zal haar overstelpen met verwijten. Maar het moet. Ze zal het zeggen, zodra hij komt.

Haar breien wil niet, op het praten van haar tante antwoordt ze verstrooid. Gespannen luistert ze naar voetstappen op de straat en naar de klopper op de voordeur. Ze kent de stap van Arent. Komt hij daar aan? Ze twijfelt, de stap is haastiger dan anders. Maar reeds dreunt de klopper op de deur, en in het spionnetje ziet ze zijn hoed. Anna staat haastig op om open te doen, eer Brecht haar voor is. Ze wil nu spreken. Haar hart bonst onder het lopen door de gang, haar hand beeft bij het lichten van de klink. Maar ze wil dadelijk spreken; geen uitstel dat de moeilijkheden slechts verzwaart.

‘Arent....’ begint ze met trillende stem.

Maar Arent hoort dat niet; van haar ontroering merkt hij niets. Hij groet haar met een vluchtige kus. ‘Is Hasselaer thuis?’ vraagt hij, en zonder dat hij op haar antwoord

[p. 39]

wacht, loopt hij door naar de kamer van de koopman. ‘Hebt u het al gehoord?’ hoort zij hem opgewonden tegen Hasselaer. ‘De Armada is op komst!’.

Dan valt de deur dicht.

Hasselaer ziet van zijn schrijfwerk op en kijkt de ontstelde jonkman rustig aan. ‘Och, dat is al zo vaak gezegd.’ De tijding treft hem niet.

‘Het is nu zeker!’ verklaart Grotenhuys. ‘Rapport van een schipper. Die heeft de vloot bij Bilbao zien liggen. Ze was zeilree.’

Hasselaer legt zijn pen neer. Zal het er nu toch van komen? Zal het gevaar, dat jaren heeft gedreigd, nu voor de deur staan? Zijn blik wordt ernstig. ‘Hoe sterk is ze?’ vraagt hij.

‘Minstens driehonderd zeilen, heeft de schipper verzekerd. Allemaal grote schepen met zwaar geschut en vol soldaten.’

De koopman fluit tussen de tanden. ‘Als dat waar is, ziet het er zwart uit.’

‘Het is waar en het ziet er miserabel uit,’ klaagt Grotenhuys. ‘We houden dit nooit.’

Met opeengeklemde kaken staart Hasselaer voor zich uit. Zijn gelaat is zorglijk. Hij weet al te goed wat het betekent als de Spaanse vloot de Nederlandse verslaat en de havens blokkeert. Dat is veel erger dan alles wat de noordelijke Nederlanden tot dusver overkomen is. Parma heeft het zuiden tot gehoorzaamheid aan de koning doen wederkeren, hij heeft Rennenberg verraad doen plegen, tot de grote rivieren is hij met zijn leger opgerukt, Hollands kracht bleef bij dat alles ongebroken. Hij heeft Antwerpen ingenomen, het was tot bloei van Amsterdam. Maar als de Spanjaard hen ter zee verslaat, als de havens dichtgaan, zodat er niet langer handel gedreven kan worden - dan is Hollands kracht verlamd en de opstand tegen Spanje opeens gesmoord. Dan is de oorlog van twintig jaar voor niets gestreden en heeft al het bloed vergeefs gevloeid. Dan wordt Holland weer onder Spaanse dwingelandij gebracht.

‘Zou Engeland...’ onderstelt Grotenhuys, maar Hasselaer maakt een mistroostig gebaar.

‘Wat zou Engeland?’ vraagt hij. ‘We hebben veel te lang op dat land vertrouwd. Leicester zou ons redden. En wat heeft hij gedaan? Alles in het honderd gejaagd. De toestand was veel ellendiger bij zijn vertrek dan toen hij

[p. 40]

kwam. Zo'n vriend is men waarlijk beter kwijt dan rijk.’ ‘Maar wat moeten we dan,’ roept Grotenhuys, ‘ons overgeven?’

Het is of Hasselaer een schok krijgt bij dat woord. ‘Overgeven? Nooit!’

Hij krijgt zijn moed, zijn geloof krijgt hij terug.

‘Het ziet er zwart uit, maar daarom hoeven wij niet te wanhopen. Hoe vaak heeft het er niet kwaad voorgestaan? Toen Alva kwam, toen Haarlem ingenomen werd, toen Leiden werd belegerd. Bij de dood van Vader Willem, en nu pas nog, nadat Leicester alles had bedorven. We hebben in deze oorlog nog weinig anders dan tegenslagen gehad. En we zijn doorgaans sterker geworden! Dat is een wonder, Grotenhuys. Dat is een werk van God. Die kan ons ook nu helpen.’

‘Hoe?’ twijfelt Grotenhuys. ‘Onze vloot is zo klein, wat zullen we uitrichten tegen al die zware Spaanse schepen?’ Bij Hasselaer is alle vrees en weifeling verdwenen. Hij ziet een doel voor ogen.

‘God is machtig om te redden door weinigen,’ zegt Hasselaer vast. ‘Maar wij moeten doen wat we kunnen. De Staten hebben hun vloot op zee. Wij moeten die versterken. Amsterdam moet schepen sturen. Wij moeten het zelf ook doen, wij, reders. Ik geef twee van mijn schepen. Bespreek jij met je vader dat jullie hetzelfde doen. Ik zal ook met Bicker en Hudde, met Buyck en Poppen en Van Oss spreken. Misschien is het nog niet te laat. Maar er mag geen uur verloren gaan. Ga mee, we maken de zaak vanavond nog in orde.’

Hasselaer grijpt zijn mantel.

Anna ziet de beide mannen gaan, haastig, zonder op of om te zien. Grotenhuys loopt Anna voorbij en zij denkt nauwelijks meer aan haar zwarigheden en innerlijke strijd. De Armada! De schrik is haar om het hart geslagen, toen zij Grotenhuys dat opgewonden hoorde roepen. Hoe kan zij aan haar eigen zorgen denken, nu het met Amsterdam en al de Nederlanden er op of er onder gaat?

In verscheidene dagen komt Grotenhuys niet in het huis der Hasselaers. Hij heeft het razend druk met het reden en bewapenen van de schepen.

Naarmate de tijd verstrijkt komt Anna de kwestie tussen haar en Arental geringer voor. Wat is er eigenlijk aan de hand geweest? Zij heeft een man ontmoet, die aardig was tegen de kinderen en een paar woorden tot haar gesproken heeft, gewone alledaagse woorden. Zij is wat zenuwachtig

[p. 41]

geweest. Als ze de zaak nuchter beziet, is er feitelijk niets gebeurd. Die zeeman heeft niet getaald naar nadere kennismaking, en zij heeft deze keer gelukkig haar vrouwelijke waardigheid bewaard. Er is volstrekt niets voorgevallen, dat haar zou nopen met Grotenhuys te breken. Nadat het Amsterdams eskader naar het Kanaal vertrokken was en Amsterdam door de gewenning aan het gevaar wat rustiger geworden, gingen Anna en Arent weer met elkander om op de oude wijs. Dat is: ze ontmoetten elkaar geregeld. Ze hadden hun avondjes bij de Hasselaers, bij Grotenhuys' ouders en bij de vrienden. Hij ging naar het schuttersgild en zij naar een naaikrans. Zij vrijden, maar op een kalme manier.