Een ochtend in Bahia

[p. 146]

Dodenvallei

september 1967. In de Spaanse burgeroorlog vielen één miljoen doden. Het regime dat op deze massale broedermoord gevestigd werd was wreed en bitter voor de overlevenden die aan de ‘verkeerde’ kant gestreden hadden. De tijd heeft het niet uitgewist, wel teruggedrongen. Het regime regeert nog. Het draagt witte uniformen met zwarte overhemden, het heeft een leider, en de leider wilde een monument. Zo ontstond, niet zo ver van Madrid, de vallei der gevallenen. In mijn onschuld had ik begrepen dat strijders van beide zijden er begraven lagen, maar ik heb geen graven gezien. Het is een monument voor het regime, een leeg en hol voorwerp in een leeg en wreed landschap. En de dood, hoewel onzichtbaar, is aanwezig, dat moet gezegd worden.

Je komt er door een grote stenen poort met wachters. Namen zijn machtig, want na die poort wordt het landschap, dat daarvoor een heet, branderig Spaans landschap was, plotseling een land van de dood. Je rijdt er een paar kilometer doorheen. Leeg, geen gebouwen. Langzaam rijdende auto's. Dan een grote parkeerplaats. Tentjes met coca-cola, ansichten, w.c.'s, Duitse, Hollandse, Zweedse bussen. De basiliek of wat het dan ook is ligt tegen een reuzenrots, waarop dan weer een kruis, en wat voor een! De zon staat er, op dit uur, recht tegenaan, zodat het is alsof hij gekruisigd wordt.

Ik begin de lange trappen op te klimmen, een schaap met een opschrijfboekje tussen een kudde foto's inslikkende strohoeden. Als ik binnenkom voel ik een door machines gemaakte koelte. Koud is het, dat is het enige, terwijl buiten de zon verder brandt. Mijn eerste gedachte: de stationshal van de dood. De hal is van graniet. Ongeïnspireerde ornamenten tegen de muren. Kunst zonder enige naam, zonder gezicht, uit de fabriek. Uit armoede zijn er maar wat middeleeuwse wandtapijten tegenaan gegooid, maar ook die verliezen hier hun ziel. Het is het monument van rijkgeworden burgers, achter de protserigheid is geen enkele emotie, geen enkel drama zichtbaar. Armzalig de doden die zo worden herdacht. Hoe groot, hoe afgrijselijk van afmetingen ook, de echte doden zouden er, keurig opgestapeld, nooit ingekund hebben. Een

[p. 147]

bronzen bord herinnert het vage nageslacht er aan dat de grote Francisco Franco dit allemaal heeft opgericht. Hoe ze daarop zullen reageren is nog niet bekend.

Over de glanzende marmeren vloer die er uitziet als een zacht bebloede schaatsbaan loop ik naar het hoofdaltaar, een soort gedemonteerde gouden koets, waar de stank van de dood als een goedkope eau de cologne omheen waart. Een paar Spaanse nonnen liggen tegen de treden geknakt, weer ten prooi aan heel andere emoties. Van achter het altaar - je kunt er in een cirkel omheen lopen - zie ik, nu heel ver, door de deuren de witte brand van het licht buiten, en dan gebeurt er iets heel griezeligs: het leger toeristen dat aan komt wandelen heeft voor mij door het scherpe tegenlicht, zijn gezicht verloren, ik zie alleen maar een drom schimmen die op mij afkomt, de oprukkende doden voor wie deze parkeerplaats gebouwd was, maar die geen plek kunnen vinden om te liggen. STILTE! dit is een gewijde plaats! staat ergens, en met de herinnering aan de kathedralen van Santiago en Leon nog zo dichtbij wordt dat een boosaardige grap, er is niets gewijds aan deze armoedige wansmaak waaraan geen enkele Spaanse kunstenaar van naam heeft meegewerkt.

Tegen de mompelende stroom in ga ik naar buiten. Onschuldige, van niets wetende rotsen en dennen, die er ook niets aan kunnen doen. Staande op al die trappen, die in dictaturen altijd het monument nog monumentaler moeten maken, kan ik het me voorstellen: met wat nevelige nevel, met een oranje zon, met trompetgeschal, met wierook en lege woorden met onderscheidingstekens en een slecht geweten en met dat wilde landschap dat alleen maar een wild landschap is er omheen kun je hier een mooie Wagneriaanse zwelgende stemming opwekken. Nog één keer kijk ik om en zie de gestolde rouw van de brandstichter, een leeg gebaar, gemaakt door een opportunistisch bewind, een van de vele die aan Spanje geknaagd hebben zonder het te kunnen vernietigen. Eén graf voor één onbekende dode, waarvan niemand weet aan welke kant hij vocht was beter geweest, maar de farao wou een pyramide. Zelfs dat is het niet geworden, maar veel steen is het wel.