Een ochtend in Bahia

[p. 130]

Marathon

mei 1967. Gisteravond in Kriterion een Tsjechische documentaire over de aanslag op Heydrich, de Reichsprotector van Tsjechoslowakije - het zoeken naar de dader en de represaille: het uitroeien van het dorp Lidice. Hoe vreemd en hoe ver is die oorlog, als je de authentieke opnames ziet van Heydrich en zijn troepen op een groot plein in Praag. De middeleeuwen zijn, nog één keer en dan voor het laatst, aangebroken. Het kan ook wel aan de sinistere, loden belichting hebben gelegen, maar het geheel leek op een laatste gotische uitbarsting, een orgastische, mythomane verkleedpartij. Ik dacht - ik heb ze toch als kind ook zien lopen, maar die indruk van het totaal onbestaanbare kwam er toen niet af, niet dit enorme carré van gehelmde lansknechten, figuranten in uniformen die niet van die dikke, groenige stof kunnen zijn die ik me herinner, in laarzen die niet naar leer kunnen stinken zoals ik me herinner.

Vooral de begrafenis is waanzinnig. Apart van alles wat we wel weten dat het is, moeten het hier ook die belichting en het decor van Praag zijn. In een onvoorstelbare godenschemering, onder jankende, snerpende muziek wordt het lijk van de beul weggedragen. Vaandels, insignes, tekens, mystieke stappen, de laatste poging van een verouderd soort mensen om de wereld terug te trekken in het gat waar zij uit gekomen is.

Daarna de wraak: Lidice. Alle volwassen mannen vanaf veertien doodgeschoten. Een veld, een groot veld vol lijken. Een priester, een blinde, een kind, een oude man, en alle andere mannen. Meer dan tweehonderd. De vrouwen naar Ravensbrück. De kinderen vielen in twee categorieën uiteen. Zij die wel en zij die niet ‘eindeutschungsfähig’ waren. ‘Wel’ waren er vijf. Die mochten naar Duitse pleegouders. ‘Niet’ waren alle anderen. De documenten daarover worden getoond, onderstreept, voorgelezen. Het is nog een hele briefwisseling.

Een oude Poolse boer, in een leeg, grijs, winters landschap vertelt dat hij ze als laatste gezien heeft. Ze brachten de nacht door in een kasteel, moesten zich de volgende ochtend uitkleden en werden in een vergassingsauto geleid. Na een tijd, toen alles over was,

[p. 131]

reed de auto weg. Het dorp waar zij vandaan kwamen was ondertussen steen voor steen afgebroken en we zien het ook steen voor steen. De vrolijke Arbeitseinsatz, met hun schoppen in plaats van geweren paraderend als karikaturen van hun zoveel mythischere broers. Scheppen, laden, slopen, tot het dorp een lege plek geworden is, een niets in nog steeds hetzelfde licht heuvelig landschap er omheen. Een enkele steen duidt - nu - aan: daar stond de school, daar de kerk, daar boerderijen. De foto's laten nog één keer zien welke mensen daar leefden en geboren waren voor een blind en onzinnig noodlot. Met de moord op Heydrich hadden ze niets te maken. Begrepen zullen ze het niet hebben. Wij zijn nog steeds bezig het elkaar uit te leggen.