Een ochtend in Bahia

[p. 128]

Oud

mei 1967. Na de geheimzinnige Hopper heeft het dagbladwezen er al weer een verborgen kroniekschrijver bij gekregen. Deze nieuwe mystificateur schrijft onder de naar de dertiger jaren zwemende naam Samuel Montag 's zaterdagsavonds in het Algemeen Handelsblad. Vandaag een week geleden haalde hij een herinnering op die ook mij soms nog bezig houdt. ‘Wat deden we’, schrijft hij, ‘op 10 mei 27 jaar geleden?’ De oude Montag (nu 74) stond met zijn zoontje (toen elf) naar de vliegtuigen te kijken. De jongen wist al precies aan te wijzen wanneer we te doen hadden met een Stuka, wanneer met een Junker JU 52 en wanneer met een Heinkel HE 111. Soldaten van het Nederlandse leger schoten met hun geweren vergeefs op de aanvallers.

Als ik zulke dingen lees besef ik dat de boosaardige ouderdom zowel voor de jonge Montag als de jonge Nooteboom reeds is ingezet. Immers, stond niet de jonge Nooteboom (toen zes) samen met de oude Nooteboom (nu, en al zo lang, dood) op het achterbalkon van hun Rijswijkse woning te kijken naar de Stuka's, Heinkels en Junkers voornoemd? Of liever gezegd, de jonge Nooteboom hing met zijn neus over de stenen rand, en de oude zat in een grote bruine fauteuil en samen keken zij naar de grote zak met vliegtuigen die over hun wereld werd uitgestort, en die hun leven voorgoed zou veranderen.

Achter het huis waren grote, groene weilanden, die nu nog, in zijn herinnering, doorlopen tot aan de verre rode brandende horizon van Rotterdam, en nog jaren later, toen dezelfde Nooteboom een stel sinistere, zwarte Stuka's op het vliegveld van Valencia zag staan, bekroop hem de heilige huiver van de oorlog. Het was of die vliegtuigen die daar doodstil en dreigend stonden als een teken van oude gevaarlijke tijden nog geurden zoals die eerste dagen geurden, naar brand en vernietiging, naar dode vreemde soldaten die uit hun kreupele, vernietigde wrakken gehaald werden toen ze neergestort waren in het weiland. Met Montag zou hij, als hij hem kende, over Stuka's kunnen spreken, over hoe ze met 'n nu nooit meer terug te vinden geluid neerdoken over het vliegveld Ypenburg en bommen loslieten. Maar op den duur zouden er steeds minder Montags overblijven (toen elf) en het

[p. 129]

zou er wel mee eindigen dat hij op het laatst alleen nog wat in zichzelf zou kunnen mompelen, een vervelende oude man in een hoek van het rusthuis, bladerend in een lelijk geel boek met onzinnig geworden oorlogsfoto's.

Nog meer oud nieuws. Toen de jonge Nooteboom bijna één was, of nul, en de jonge Montag alweer zes, werd Marinus van der Lubbe in Berlijn ter dood veroordeeld, en tengevolge daarvan werd hem het hoofd afgehakt met een bijl. De immer zorgvuldige Duitsers hebben dit nu, met voorbijzien van de platvloerse complicaties van leven en dood, ongedaan gemaakt. Van der Lubbe is bij nader inzien niet ter dood veroordeeld. Hij krijgt acht jaar, omdat hij onnodig mensenlevens in gevaar gebracht heeft.

Een kind kan zien dat dat moeilijk wordt. Niet veroordeeld, dus niet gedood, dat zou de consequentie moeten zijn. Hem wordt dus, een eenvoudige oostelijke plechtigheid, het hoofd weer op de romp geplaatst. De bijl wordt er voorzichtig tussenuit getrokken. Maar wat nu? Wanneer moet Van der Lubbe die acht jaar tuchthuis uit gaan zitten? In 1933? Dan komt hij vrij in 1941, op een ongezonde leeftijd om in Duitsland vrij te komen, want hij is dan precies 32 jaar.

Rehabilitatie is mooi, maar het moet niet ontaarden in een vervelende samenloop van omstandigheden. We doen het dus anders. Van der Lubbe heeft, zegt het Berlijnse hof bij zijn nadere inzicht, mensenlevens in gevaar gebracht. Misschien kunnen ze hem die acht jaar alsnog nú laten uitzitten, als toch een vorm van clementie. Dan weten wij tenminste dat hij de oorlog overleefd heeft. Hij is nu dan 58. Als hij er in 1975 uit komt, kan de Westdeutsche Rundfunk er altijd nog een briljante, huilerige reportage over maken. De lezer die geen zin heeft in deze bespiegelingen moet maar bedenken dat ze in Duitsland ook gewoon hadden kunnen zeggen dat ze Van der Lubbe ten onrechte vermoord hebben en dat het ze spijt. Maar ze hebben er waarschijnlijk toch nog steeds de pest in dat ze dat mooie gebouw kwijt zijn. En mensenlevens, dat is bekend, mag je nu eenmaal niet in gevaar brengen, nergens, en zeker niet in Duitsland, en zeker niet in 1933.