Een ochtend in Bahia

[p. 103]

Opstand in duisternis

oktober 1966. Het was de feestdag van de heilige Iago, in het dorp Villacarlos, op Menorca, en er werd een vuurwerk aangericht dat in de kosmos niet onopgemerkt kan zijn gebleven. Af en toe wegvluchtend voor grote brandende stukken die als brokken van afgeschoten vliegtuigen naar beneden kwamen zetten, overgeleverd aan het lawaai en de steeds dichter wordende rook op het grote zanderige plein tussen drie kazernes, probeerde ik me te herinneren welke herinnering hierbij hoorde. Pas toen alles afgelopen was, het plein weer donker en vol afval, de mensen een wegtrekkende menigte in het donker, wist ik het. Boedapest 1956.

De volgende dag was er dan ook een brief van Hoornik of ik mijn herinneringen aan die dagen zou willen opschrijven, vanuit Menorca voor een speciaal nummer van ‘De Gids’. Dat wilde ik niet. Ik wist dat er in de archieven van Het Parool nog een stuk moest liggen van de tere schrijver van Philip en de anderen, die in de hoofdstad van de Hongaarse volksrepubliek voor de tweede keer in zijn leven kennis maakte met oorlog en de dood die daarbij hoort. Dat stuk heette dan ook - bleek bij terugkeer in Amsterdam - ‘Moord met voorbedachte rade’, niets minder. Redacteur Mulisch had medewerker Nooteboom de raad gegeven te schrijven over zijn sentimenten van toen, en niet die van nu. Dat zou ook moeilijk geweest zijn, want nu heb ik er niet veel, tenminste niet over Hongarije. En die van toen liggen nu naast me, een tamelijk opgewonden opstel met een demagogisch slot dat uitloopt in het bevel: ‘Russen ga naar huis’, waar ze zich, zij het met enig uitstel, aan gehouden hebben.

Ik bevond mij, op die beruchte dag in het journalistencafé Scheltema. Iedereen was erg opgewonden, en terecht. De grote wereldoorlog hing weer eens in de lucht. Dat de portee van de opstand ons toen niet duidelijk was zal wel door anderen uit de doeken worden gedaan. Tegen wie er werd opgestaan was bekend, maar door wie was minder doorgedrongen. Dat er ook communisten en andere linkse groeperingen bij waren wist ik niet. Het waren Hongaren, en die wilden onder de Russen uit, en dat ging nu gebeuren,

[p. 104]

en twee fotografen die ik kende, Kees Scherer en Frits Gerritse, besloten toen er heen te gaan, en ik wilde en mocht mee. Van de tocht zelf weet ik niet eens veel meer. Ik herinner me duistere plekken Autobahn en ergens een reparatie onder oranje lichten, ik herinner me dat we een groot rood kruis op een karton gemaakt hadden waar we erg veel heil van verwachtten, want erg zeker van onze zaak waren we nu ook weer niet. In de achtergebieden van Oostenrijk besloten we na lang beraadslagen dat we het bord toch maar weg zouden gooien en in mijn zenuwen (leve de koude oorlog) deed ik bij 120 km per uur het portier van de auto open, waardoor ik mijn arm verrekte en bijna in Oostenrijk gestorven was, geen prettig idee.

Wat herinner ik me nog meer? Chaos aan de grens, een heksenketel van uniformen en blije overmoed, die zich aan de andere kant in de lange, gele steppe voortzette. Juichende kinderen die er een eigenaardige manier van zwaaien op nahielden, het weggeven van sigaretten en chocolade volgens oud Canadees gebruik en daardoor nog sterker het gevoel dat we aan het bevrijden waren. En daardoorheen de autoradio waaruit bleek dat we helemaal niet aan het bevrijden waren. Ik maak in dat eerste opstel (het eerste journalistieke stuk van mijn leven) nogal gewag van de dreiging van de Russen. Ik las toen tenslotte al bijna tien jaar kranten, en dat waren tien koude jaren. Dat gevoegd bij die geheimzinnige, onzichtbare aanwezigheid van wezens die ik nog nooit gezien had, waarvan er erg veel moesten zijn, en waarvoor de Hongaren duidelijk angst hadden, joeg mijn eigen angst en opwinding op. In Györ zag ik iets wat me altijd is bijgebleven: een opgehangen standbeeld van Rákosi. Zoals een standbeeld de roem van iemand moet bevestigen, zo bevestigde dit hoog tegen de lucht aan de lugubere galg hangende borstbeeld een haat en een vonnis. Het was misschien erger dan een lijk geweest zou zijn, alsof er een geheime, zeer gruwelijke rituele handeling had plaatsgevonden, die alleen maar de inleiding was voor veel ergere dingen.

Boedapest. Ik heb het, (toen), over het trage groene water van de Donau, en ‘bewegende sluiers van mist’ daarover. Niet minder. De zon scheen erop, het was een Oosteuropese herfstdag en ik weet dat het mooi was. Verder was het niet mooi. Lijken van AVO-mannen met geld in hun mond. Daar mocht op

[p. 105]

gespogen worden, korte nijdige speekselflitsen uit gezichten van haat. De uitgebrande Russische kazerne en de uitgeholde tanks. De opzijgevallen trams, een vreemd gezicht, want trams zijn te groot om zo maar op straat te liggen. Geblakerde huizen, gebroken glas. En die geur die me als het kopje thee van Proust tien jaar later bij een vuurwerk op een eiland in Spanje al die beelden weer voorzet: kinderen als soldaten, het griezelige graven naar geheime agenten ergens op een plein, een man met een mond zonder tanden die vertelt hoe lang hij in het kamp gezeten heeft. De schrijver, die al zeer opgewonden was, raakte in de war. Of ben ik nu in de war? Kan ik het niet verdragen dat ik toen eenvoudig vond, en duidelijk, wat later zoveel minder overzichtelijk bleek? In ieder geval, ik vond het toen duidelijk, en ik was op de hand van de Hongaren, wie dat dan ook waren. De avond viel, en het onvergetelijke visioen van Allerzielen, drie brandende kaarsen achter de ramen van alle donkere gebouwen, deed zich voor, vergezeld van hartstochtelijke gezangen. Zo iets zie ik nooit meer. Uit datzelfde duister herinner ik me de gezichten van Henk Hofland en Alfred van Sprang. Overal werd aan de doden eer bewezen, liederen, kaarsen en bloemen, en tussen de journalisten sloop een volk van geruchten heen en weer: het is allemaal voor niets geweest, de Russen zullen straks terugslaan, en de eerste twijfels in de rechtzinnige gemeente: de grote fascisten zitten in Wenen al klaar om over te komen, maar St Mindszenty is neergedaald in de Amerikaanse ambassade. (Dat is het enige wat nooit meer veranderd is.)

Mijn vrienden de fotografen wilden de foto's naar Holland brengen. Ik ging mee. Veel anderen, waaronder Hofland, zijn er weken gebleven, want diezelfde avond sloeg de klem dicht. Er werd niet meer gezwaaid. We reden door een volk dat zich voorbereidde om te vluchten, te vechten, of zich te wreken. Angst in alle kelen. Ik moet in een van de laatste auto's gezeten hebben die de grens gehaald hebben, achter een Ferrrari van de Italiaanse pers, en vóór andere jagers. Een man, een groep, een geheime dienst, een regering, of een chemische samenstelling van die krachten die we geschiedenis noemen, had met opzet of per ongeluk of van nature een kwaadaardige fout gemaakt die het Europese rapprochement jaren heeft vertraagd, tot ieders schade. In Nederland, waar iedereen altijd alles zeker weet, brak op datzelfde ogenblik een tijd van gigantische onzin aan.