Een ochtend in Bahia

[p. 86]

Lissabon I

augustus 1966. Het is er nog even heet, de trams zijn nog geel, de bussen groen, de mannen dragen nog witte schoenen, de hele stad ligt nog steeds met onnavolgbaar effectbejag als een zich traag uitrekkende vrouw aan de Taag, er is niets veranderd en toch is er iets veranderd, ik ben veranderd, ouder geworden, en niet aardiger, denk ik wel eens. Slenterend tussen de boven- en de benedenstad, liggend onder een eucalyptus in de jardim colonial, varend in een bootje langs twee Amerikaanse torpedoboten over het bruine water van de Taag, heb ik maar één, blijvend gevoel: ik had hier niet terug moeten komen, want ik kwam terug naar een herinnering, en dat is altijd gevaarlijk. In '55 was ik hier liftend, en arm, vond de Portugezen deftig en melancholiek, had Slauerhoff op zak (‘Ik voel mij van binnen bederven, nu weet ik waaraan ik zal sterven, aan de oevers van de Taag, waar het bestaan is verheven en traag’) zag een grote schittering waar ik niet doorheen kon kijken en nam die droom mee, een zielsverwantschap waar ik nu minder en minder van begrijp. De tweede keer werkte ik op een schip dat naar Zuid-Amerika voer. 's Avonds laat gingen we voor anker, midden in de Taag. De rivier is breed, en in de verte zag ik, als een verleiding, de lichten van de stad. Ik had maar één angst: dat ik niet van boord zou mogen, maar later in de nacht roeide ik toch, met een paar andere matrozen, naar de Cais do Sodre, overdag een gigantisch suikergoedplein, 's avonds, en zeker toen, een dramatische plek waar de stad, en eigenlijk ook een beetje Europa, leegloopt in dat enorme plein dat op de Taag uitmondt.

Ik had toen al de formule bedacht dat Lisabon het afscheid is van Europa, al zou ik dat nu anders formuleren, want nu staan er ineens die twee Mussoliniachtige zuilen, die moeten herinneren aan de overzeese reizen van Salazar. Of ze er toen ook stonden weet ik niet, maar dat deed er nog niets toe, na zoveel dagen zee, stond ik ineens weer op de aarde, de zeevaarder, en haastte mij van de anderen weg naar een kleine, donkere taveerne die ik nog wist, en waar Alfreido Marceneiro, de grootste fadozanger die er ooit geweest is, laat in de nacht zijn trage en tragische liederen zong met een stem zo hees en rauw als die van

[p. 87]

iemand die zijn leven lang gehuild heeft. Een beetje dronken was hij altijd, denk ik, en ook niet zo jong meer, met zijn handen in zijn zakken liep hij tussen de tafels door in de half verlichte ruimte en zong, begeleid door veelsnarige gitaren, het leed van de wereld bij elkaar, met matroos Nooteboom wenend in een hoek. Waarheen verdwenen zijn die Gouden Dagen!?

Een paar jaar later was ik weer terug. Toen waren er optochten, plakkaten, banieren, nooit nooit zouden ze Goa opgeven. Ik keek op de kaart waar Goa lag en zag een plek zo groot als een erwt op de landkaart van India, en op de rest van de aardbol meer van dat soort erwten en bruine bonen, Timor, Macao. De echte grote stukken, Mozambique en Angola deden toen nog niet mee, en ik herinner me dat ik eigenlijk geboeid was door al die drukte die ze maakten over zulke kleine, onhoudbare stukjes land. Met handen en voeten klampten ze zich aan het verleden vast, aan een versleten droom, en in onbruik geraakt imperium, een laatste strohalm die hen van een Europese onbetekenendheid zou moeten redden.

Nu, al die jaren later, is er eigenlijk maar weinig veranderd. Er wordt op grotere schaal in de vreemde gestorven, op de muren hangen andere plakkaten die meedelen dat heel Portugal wil sterven om de integridade van het land te bewaren, en daarmee bedoelen ze dan niets zedelijks, maar gewoon dat de Afrikaanse gebieden erbij horen, het zijn provincies die nu eenmaal wat ver weg liggen en verder heeft niemand er iets mee te maken.

Maar de droom was toen voor mij al bedorven. Te veel rapporten over martelingen en gevangenissen, te veel feiten en cijfers, te veel armoede en onderdrukking. Het is niet, zoals ik vroeger dacht, in Portugal dat er een romantisch afscheid van Europa plaats vindt, maar Portugal zèlf is het afscheid van Europa, een aan het verleden gebonden, in het verleden voortlevende failliete dictatuur van een oude man die zal vallen als Franco valt of eindelijk sterven als Franco eindelijk sterft.

Verder valt er niet veel mee te delen. Export van arbeiders naar het buitenland, censuur, analfabetisme, kinderarbeid (in alle grote hotels en restaurants vind je een stel dreumessen in uniform die eigenlijk op een strand zouden thuishoren), de staatsfolders met sta-

[p. 88]

tistieken waarin staat hoeveel beter het gaat, maar nooit hoeveel beter het had kunnen gaan. Nee, het was niet vrolijk. En Marceneiro was er ook niet meer. Ik heb hem tenminste niet kunnen vinden.