Een ochtend in Bahia

[p. 78]

Tordesillas

augustus 1966. ‘Een uur na zonsondergang is de koningin uit Miraflores vertrokken met het lijk van haar man, dat niet naar parfum ruikt.’ Een zin uit 'n Castiliaanse kroniek. De koningin was Johanna de Waanzinnige, haar dode man Philips de Schone. De dag tevoren had de bezeten vrouw 't lijk weer op laten graven in tegenwoordigheid van autoriteiten en gezanten, en de kroniekschrijver Petrus Martyr, die schrijft: ‘Wij zagen niets meer dan de vage vorm van 'n liggend mens. Het was niet meer duidelijk te onderscheiden of 't menselijke gelaatstrekken had.’ De kist werd vervolgens op een wagen met een Fries vierspan geladen. Johanna had bevel gegeven dat men alleen 's nachts zou reizen. Het moet een gruwelijk schouwspel geweest zijn, die wagen, beladen met de doodkist, getrokken door vier prachtig opgetuigde Friese paarden, omgeven door monniken met brandende flambouwen. Soms liet de koningin des nachts halt houden, en gaf zij bevel de kist te openen. Dan boog zij zich over de griezelige inhoud heen, om datgene te liefkozen wat er van haar man was overgebleven, bij het vage, flakkerende licht van toortsen, welke door van vrees en ontzetting sidderende handen werden vastgehouden'.
Uit: J.W. Brouwer, Johanna de Waanzinnige

Tussen Valladolid en Salamanca ligt een klein plaatsje, Tordesillas. Niet veel toeristen houden er halt. Het landschap is heet en leeg, en zal het nog honderden kilometers blijven, de rivier is alleen in de winter een rivier, en de vreemdeling die er zou stoppen en de geschiedenis van de plaats niet kent ondergaat, zonder te weten waarom, een duistere, gekwelde aanwezigheid, want wie de omgeving van een kwelling onaangetast bewaart, bewaart die kwelling zelf - en hier, in dit dorp werd de waanzinnige koningin van Castilië, Johanna, moeder van Karel de Vijfde, bijna vijftig jaar gevangen gehouden. Haar leven is een schimmig raadsel. Zeker is dat haar liefde voor haar man zowel tijdens als na zijn leven, waanzinnige vormen aannam. Zeker is ook dat zij in ieder geval vlagen van verstand heeft gehad waarin zij tot regeren best in staat was. Was zij werkelijk waarzinnig of werd ze opzij geschoven door heerszuchtigen? Ook Brouwer heeft het niet op kunnen losssen - en alleen de gruwe-

[p. 79]

lijke beelden blijven bij - de vrouw die het lijk niet af wilde geven, steeds de kist liet openen, bij zich hield, er mee door Castilië zeulde tot er een eind aan gemaakt werd, in vodden rondliep, op de vloer in krotten sliep, en dan ineens weer prelaten en gezanten ontving, documenten inzag, politiek bedreef - tot zij aan de kant werd gezet en opgesloten onder de wrede kleinzielige bewaking van de markies van Denia die haar leven lang zou duren, en waarbij haar niets was toegestaan. De details zijn luguber en weerzinwekkend en voor wie ze kent is het onwerkelijk om ineens, vanuit de luchtigheid van een reis, door de bewaarde decors van dat drama te lopen, er met landschappen, documenten, voorwerpen, ingetrokken te worden, zonder verweer.

De gids is duidelijk dolblij dat er zich iemand voordoet. Ik vraag me af of hij beseft dat hij uitsluitend bij de gratie van de ellende van een ander hier rondloopt in dit klooster waar anders niet velen voor zouden stoppen maar de hele vraag is onzin, zijn ongeschoren gezicht wordt heel smartelijk bij de beschrijving van het leed, hij lijdt het allemaal nog eens over, en hij is aardig, wij trekken samen door de gangen, staan stil op een hoek en horen een ijl, wapperend geluid, gezang van nonnen achter slot, ik hoor ze zingen, maar ik mag ze niet zien. Hij wijst op de tralies waardoor ze de communie ontvangen, ook gevangen, maar vrijwillig.

Ik kijk naar hun uitzicht op de rivier, het uitzicht van Johanna, beneden ons, bruin, modderig, zwarte varkens aan de oever, een stuk brug, de overkant, het oneindige land waar niets te zien is behalve dat er niets te zien is. Ik denk aan de winter hier, en vraag daarnaar, en hij zegt dat het op de hoogvlakte koud is, heel koud, en huivert daar een beetje bij, nu ook denkend aan de winter. Door prachtige Arabische hallen gaan we naar een stenen vertrek, en hij laat brieven zien, haar handschrift, dun en spinnerig, met een wijde handtekening, en ik wil een verbinding maken tussen het moment dat zij die zette en dat ik hier sta, maar dat lukt natuurlijk niet, en nog vreemder wordt het bij het orgeltje, een ongelofelijk mooi klein, goudachtig miniatuur instrument, met maar 28 witte en 18 zwarte toetsen, en een beschilderd deksel waarop in een groen en licht landschap hoofse muziek gemaakt wordt. Was het van haar? Wat speelde ze er op? Ik vraag of ik de toetsen mag aanraken, en hij begint

[p. 80]

aan een zwengel te draaien en zegt dat hij nu dama de compana is, gezelschapsdame van de koningin, en ik ben dus de koningin en speel een paar noten die door het vertrek heenfluiten, heel zachtjes.

Meer voorwerpen, meer gedachten. We gaan naar een kapel met vier tombes, met er op wie er in liggen. Eén heeft er geen benen meer, een ander geen voeten, ik kijk naar hun wapens die hun geldigheid verloren hebben en zij kijken helemaal niet, in de verte fladdert nog steeds het onbestaanbare geluid van de nonnen en buiten liggen de harde hitte, de onbeweeglijke tijd, de modderige Douro op weg naar Portugal en de Romeinse brug waar de gevangene nooit over mocht.