Een ochtend in Bahia

[p. 21]

Een ochtend in Bahia

Bahia, december 1967. Een Nederlander die hier woont neemt mij mee naar de favelas - krottenwijken, niet zoals in Rio tegen de heuvels opgebouwd, maar op palen in het water. Als we op weg gaan valt tegelijk met de nacht de tropische regen, en alle twee vallen ze hard en snel. De voorruit wordt vloeibaar, de lichten van de tegenliggers smelten, en dan ineens is de regen afgelopen maar het duister niet. We verlaten de stad en komen op zandwegen die nu modder zijn. Grote bussen ploegen slijk opspuitend voor ons uit, links en rechts zie ik lage huizen, winkels, bars. Het donker is ons te snel af geweest, die avond zal ik de favelas niet meer zien. Van boven op een heuvel zie ik dat hele gezwel, de bijstad, liggend in het water: hutten en krotten op palen, honderddertigduizend inwoners, het andere gezicht van het mooiste land van de wereld.

Armoede, dat is in Spanje, Griekenland, Sicilië bewezen, is pittoresk. De ontwende westerling staart ernaar als naar een verschrikkelijk berglandschap. Uit angst begeeft hij er zich nauwelijks in. Van alle kanten hoor je het hier: ga niet in de favelas, ga in ieder geval niet alleen in de favelas, en de keer dat ik in Rio plotseling, aan het eind van een straat op een favela stuitte, aarzelde ik. Vrouwen kwamen uit die van kisten en blikken in elkaar getimmerde hutten water halen bij een pomp. Ik liep een eind zo'n paadje in. Drie sensaties: angst, schaamte en afkeer. En ik verdween.

Nu is het anders. De goudvingerige schemering, lees: de verschrikkingen verhullende schemering, windt om dat hele, lage landschap van mistroostigheid zijn fotogenieke glans. Het water kabbelt, van hier boven af gezien, zachtjes en gekleurd onder de geëtste palen door, en de stank waarvan ik weet dat hij er is kan ik hier niet ruiken.

De volgende ochtend is dat niet meer zo. Het licht is al wit genoeg om geen detail te laten ontsnappen. Dezelfde auto komt voor. We rijden door dezelfde modderplassen. Fotograaf Eddy Posthuma de Boer is bij ons, we zijn nog opvallender en genanter geworden. Onze gastheer rijdt tot hij niet verder kan. Het eerste wat ik zie is de zwarte modder onder de huizen. En het

[p. 22]

stinkt. Twee geuren - die van het lage, zwartmodderige water, en zoetiger, de geur van de armoede zelf, niet verder uit te leggen, een gegeven. Onze gids, Hollands, steil, en godzijdank zeker van zichzelf gaat voor over de smalle vlonders. De grote reporter Nooteboom bepaalt zijn aandacht bij zijn in Parijs aangeschafte, hedennacht door een hotelbediende uiterst glanzend gepoetste schoenen. Als hij dat niet doet kijkt hij in ogen van andere mensen die iets uitdrukken waar hij tot nu toe de uitdrukking niet voor gevonden heeft. De fotograaf staat stil en slikt het in met zijn camera, de onbevangenheid van de kinderen, de passieve onverschilligheid van de vrouwen, de agressie van de mannen. De bewoners van de favelas zijn trots. Zij willen niet dat een ander hun armoede ziet, en die zien we, de armoede, die nog niet eens die van het noorden van Brazilië is waar sommige jaren van honger gestorven wordt, de armoede van de tienduizenden die naar de kustgebieden gekomen zijn omdat daar misschien meer kansen zijn, het letterlijke lompenproletariaat waarvoor niet eens zover daarvandaan een Argentijn een hondse dood is gestorven in de beste Latijns-Amerikaanse tradities.

We lopen terug. De Hollander bekent nu dat hij, die hier drie jaar woont, er ook nooit eerder in gegaan is. Omdat men dat niet doet. Een ander vertelt me dat het in India erger is. En een Braziliaan zegt dat ze niet eens in huizen willen wonen. Het zal wel. Een ding is zeker, met retoriek, ook deze, en met de daardoor opgewekte liefdadigheid, is er geen mogelijkheid van een oplossing. Brazilië is een grandioos land, maar het is ook een door corruptie, onbetekenend leiderschap en waanzinnige problemen geteisterd land. De grootte, die zo machtig aandoet, maakt het dubbel onbestuurbaar, ook voor een eventueel revolutionair bewind. Bij deze kolos vergeleken is Cuba een huisdier, om niet te zeggen een mens. Voor degene die niet in Guevara's idee van de drie, vier Vietnams in Zuid-Amerika gelooft, of er bang voor is (een doodslot dat erger moet zijn dan welke honger ook) is de enige oplossing om met enige waardigheid op deze wereld te blijven rondlopen: wakker worden uit de verdoofde sluimer waarin door idioten gedroomd wordt dat het wel los zal lopen. Want zonder vreten op aarde zal het dat niet. En de rest van het antwoord is aan de economen, daarna aan de mensen en dan pas aan dat overlevende trauma, de 19de-eeuwse po-

[p. 23]

litici en de 20ste-eeuwse sektarische dogmatici met hun 21ste-eeuwse wapens.

‘Een gebeurtenis, een stemming, een standpunt. Overspoeld, nu al, door andere gebeurtenissen. Wat is de reden om een vergeelde foto van een al bijna weer vergeten staking te bewaren? De geldigheid, dat het gebeurd is. Middagen in Bruay, in Edinburg, in Berlijn, losgepeuterde stukjes tijd, zonder chronologie bij elkaar gezet, voorwerpen aangespoeld op het papieren strand van een ochtendblad, en daar verouderd zoals de mode op oude portretten en onbegrijpelijke woorden in een geerfd woordenboek. Maar niet meer ongedaan te maken. Ik neem de foto's in mijn hand en vraag me af wat voor kleur en wat voor betekenis - if any - ze nog zullen krijgen, en wanneer? Nu, op dit ogenblik, kan ik niet meer doen dan ze inplakken, belangrijk en onbelangrijk, soms meer, soms minder goed gemaakt, verzameld met sentiment en opinie, in de jaren 1961, 1962, 1963 en gemaakt door dezelfde camera.’

Dat schreef ik in 1963. Een middag in Bruay, Een nacht in Tunesië, Een ochtend in Bahia. De argumentatie is dezelfde gebleven, ik ben nog steeds geen econoom, en geen politiek essayist. Ik schrijf op wat ik zie ‘met sentiment en opinie.’ Ik reis, ik neem mezelf mee op reis, ik kijk en ik schrijf. Ik weet dat het een risico is om deze stukken, die vaak niet veel meer dan uitgewerkte, langzame foto's zijn, in een boek te verzamelen, omdat de context van de krant, de context van de actualiteit met data, feiten, getallen en beschouwingen er omheen is weggevallen. Ik doe het in laatste instantie voor mezelf. IK wil dit bewaren, van die eindeloze reeks vluchtige momenten een tastbaar voorwerp maken, een ding. Makkelijk is dat niet. Veel van wat je in een paar jaar schrijft blijkt plotseling dun, vervallen, oude bladeren in een hoek van de tuin. Wat ik tenslotte overhoud zijn bijna altijd die stukken waarin ik de vergane momenten herken zoals ik ze beleefd heb.