Een ochtend in Bahia

[p. 14]

Kerkhof

Rio de Janeiro, november 1967. Markten en kerkhoven, verzamelplaatsen van levenden en doden - daar leer je een stad kennen. Gisteren heb ik besloten om vandaag naar een kerkhof te gaan, en nu ik opsta en de luiken van mijn hotelkamer optrek zie ik over de zee het bijbehorende weer naderen: een grijs leger dat het land binnenvalt. Goedemorgen soldaten! Goedemorgen generaal! De soldaten tikken tegen het raam en de generaal krijgt een grote oranje papaya bij zijn ontbijt.

Een half uur later loop ik op straat en houd een taxi aan, een van die monsters die een geluid maken alsof ze op gedroogde peulvruchten lopen. De chauffeur vraagt waar ik naar toe moet.

Naar een kerkhof.

Naar welk?

Doet er niet toe.

Aan zijn bijgelovige nek zie ik dat hij weet dat ik gek ben, en mij in zijn spiegel in de gaten houdend rijdt hij mij met een razende vaart tot een grote, gele, met gekruiste knekels versierde poort. Er staat een beschilderde doodskist voor, op een klein karretje. Het hout is zeer dun. Hier wordt niets aan het toeval overgelaten, denk ik en ga achter een treurende negerfamilie aan de poort in. De regen begint wat harder te vallen, de familie slaat een zijweg in en ik loop rechtdoor naar een kruispunt waarop kaarsen branden. Aan beide kanten rijzen piramides op die de aanzienlijke doden van Rio moeten bevatten. Soldaten, engelen, maagden en goden waken er over in theatrale houdingen. De enige plek waar je dat soort houdingen nog live kunt zien is in de opera. Graven met afgeknotte zuilen, halve villa's, flatgebouwen, gewone dozen, tempels, in een wereldtentoonstelling van merkwaardige bouwsels wacht de haute volée van Brazilië het einde der tijden af.

De negerfamilie ben ik tussen al die versierde wolkenkrabbers al kwijtgeraakt, die moeten heel ergens anders zijn, in de buitenwijken waar men even eenzaam, maar in bescheidener omstandigheden even afdoende vergaat. Er staan veel mensen bij de brandende kaarsen. De pakken kaarsen liggen klaar op een rooster, samen met tientallen doosjes lucifers. Gefluisterd bid-

[p. 15]

den, gespetter van kaarsvuur in de regen, bloemen met tranen, de geur van uitgedoofd kaarsvet, de likkende vlammetjes, knielende en starende mensen in hun eigen verdriet vervat, een ijzeren pot waar geld in verdwijnt, twintigste-eeuwers in het raadsel van de dood. Terwijl ik daar sta wordt het niet opgelost, dus ik loop verder, al aardig nat, en zie hoe een arbeider uit zijn graf opstaat en een peuk wegwerpt. Daarna bukt hij zich om zijn metselwerktuigen te pakken. Een oude man onder een paraplu staat een paar graven verder op en schikt een bos bloemen, en nog eens, en nog eens.

In de verte trekken de nevels door de heuvels, die ook hier weer bezet zijn met sloppen, het leven vóór de dood. Ze hebben het uitzicht op muren vol dozen waarin, zoals in alle Latijnse landen, ook al doden begraven liggen. De muur waar ik nu voor sta is voor de kinderen, en het is een oude muur, vol met kinderen die nu al veel langer niet geleefd hebben dan wel, zoals Joaquin Dias da Silva gestorven 9.1.1925. Vanaf de muur, die bovenaan een trap ligt heb ik een goed uitzicht over de stenen vlakte. Engelen met flambouwen en uitgedoofde toortsen voeren de boventoon. In alle windrichtingen strekken ze hun bezwerende, treurende, berustende, wijzende armen uit.

Ik daal weer af, langs het graf van maarschalk Carlos Eugenio de Andrada Guimaraes (1851-1920 - zijn ridderordes, zijn treurige ogen, de pluimen van zijn versteende steek) langs Amalia en Oscar Trompowsky, George Washington de Souza, Estefania O'Grady en dr Germano Haslocher (journalist en parlementariër) en bedenk dat Cornelis Nooteboom in deze polyglotte rij niet eens zou misstaan, reden waarom ik misschien dan toch maar met iets snellere pas deze eeuwige woonwijk verlaat. Het kan ook vanwege de alweer fellere regen geweest zijn.