Een nacht in Tunesië

1816-1964

[13 juni 1964] ‘Ik zag al heel gauw - bij de verschillende gelegenheden dat ik de generaal in Parijs ontmoette, dat zijn karakter niet omschreven kon worden met de woorden die we daarvoor gewoonlijk gebruiken - hij is noch goed, noch fel, noch vriendelijk, noch wreed, zoals anderen die ons bekend zijn.

[p. 112]

Zo iemand, die geen gelijken heeft, kan sympathie koesteren noch opwekken: hij was meer dan een menselijk wezen, of minder.

Ik had een vaag gevoel dat geen enkele emotie van het hart hem kon beïnvloeden. Hij beschouwt een menselijk wezen als een feit of een ding, niet als een medemens. Hij haat niet en hij bemint niet. Er is niets buiten hemzelf - alle anderen zijn cijfers.

Elke keer dat ik hem hoorde spreken werd ik getroffen door zijn superioriteit - wat hij zei gaf blijk van een groot gevoel voor de situatie, zoals dat van de jager voor zijn prooi.’

Niemand die deze uitlatingen onder ogen krijgt zal het gek vinden dat ik toen ik ze las aan de Gaulle moest denken. Sommige landen krijgen hun trekken thuis, andere hun leiders. De verschillen tussen Napoleon en de Gaulle zijn toch nog groot genoeg om het opsporen van gelijkenissen tot een al te gemakkelijk dialectisch trucje te maken, maar als bewijs dat er in Europa, en in de interne situaties van de landen die dat werelddeel nog steeds verdelen in plaats van maken, weinig werkelijk veranderd is kan het nuttig zijn zich in plaats van tot hedendaagse commentatoren tot die van gisteren te wenden. Het is niet toevallig dat je dan bij Madame de Staël uitkomt. De aan het begin van dit stuk aangehaalde citaten zijn uit haar Considérations sur les principaux événements de la Révolution française (1816). Een hedendaagse tegenpool voor de figuur de Staël is ondenkbaar. Ministers van oorlog gaan, conform de eis (des tijds) verhoudingen aan met fotomodellen, maar - en zelfs het idee is al volstrekt belachelijk - niet met Simone de Beauvoir, om nu maar het eerste op te noemen wat in mijn hoofd opkomt. En bij het lezen van de biografie van de Staël komt er heel wat in je hoofd op, ze werd tenslotte ‘maîtresse van een tijdperk’ genoemd. Dochter van Necker, geliefde van Talleyrand, Narbonne, Benjamin Constant, gehaat en

[p. 113]

verbannen door Napoleon, bevriend met Goethe, Fichte, Byron, maar ook met de eerste leiders van de nieuwe grote Amerikaanse Republiek, een van de eersten die over politiek dacht als wetenschap, en die ondertussen zowel door wat ze schreef als door gebruik te maken van de onvoorstelbare persoonlijke contacten die ze in alle belangrijke hoofdsteden had ook werkelijk meespeelde in de grote politiek van haar dagen.

Over zulke mensen lees je met heimwee. Als er al grote commentatoren zijn met invloed - zoals bijvoorbeeld Lippmann - dan missen ze toch verder alle kleurige bijverschijnselen, en dan bedoel ik nog niet eens de verhoudingen. Het meest irritante aan het verdwijnen van al die kleurige, zeg desnoods literaire bijverschijnselen, is dat er niets anders voor in de plaats is gekomen. Als Madame de Staël morgen op aarde zou terugkeren en een intelligent iemand zou haar op de hoogte stellen van de veranderingen die sinds haar dood hebben plaatsgevonden, zou ze au fond niet verbaasd kunnen zijn. Binnen een jaar zou ze haar verlichte achttiende-eeuwse intelligentie zover aangepast hebben aan onze nog steeds niet verlichte negentiende-eeuwse politieke situatie dat de halve wereld weer naar haar zou luisteren. Het meest opvallende aan het politieke bedrijf is dat het zich niet innerlijk moderniseert. Het bedient zich van de wetenschap die het allang ongeloofwaardige kilometers achter zich heeft gelaten, op dezelfde intelligente manier als de eerste middeleeuwen van het buskruit, en bij gebruiken blijft het.

Natuurlijk heeft de Gaulle gelijk als hij zegt dat het Chinees-Russische conflict een ouderwetse machtsstrijd is - hij kan het weten, hij denkt zelf net zo. De plotse-

[p. 114]

linge herwaardering van het nationalisme na alle frasen - in Amerika, in Frankrijk, in Duitsland, in Rusland, dat wat men de zwenking, de opening naar rechts noemt, is geen toeval, het is een wet. Politici zijn niet creatief, en niet modern, zij gehoorzamen. Het zijn hoogstens toegepaste kunstenaars. De enige moderne mensen lijkt het wel, zijn vele natuurgeleerden, een paar schilders, sommige economen, enkele schrijvers, en enige verspreide lieden die we niet kennen. De zogenaamde nieuwe tijd waar iedereen het over heeft is nog lang niet aangebroken, en hij is zeker niet aangebroken, zoals velen denken, omdat de machtsmiddelen vernietigender zijn geworden. Daarom is hij juist niet aangebroken. Grotere getallen alleen zijn geen verandering, zomin als Europa verenigd is omdat er wat handige akkoorden gesloten zijn die een markt wat groter en beschermder maken. Het verschil tussen onze tijd en die van Madame de Staël mag sommigen onvoorstelbaar groot voorkomen, maar ik ben bang dat latere generaties alleen in het fenomeen Hitler de eerste symptomen van iets werkelijk anders zullen zien. Haar opmerking over de Duitsers is in ieder geval volstrekt geldig gebleven:

‘De geest en het karakter van de Duitsers lijken niet met elkaar in overeenstemming te zijn, want terwijl de geest geen enkele restrictie kan verdragen, onderwerpt het karakter zich aan elke dwang’. 1816. 1933. 1964.