Een nacht in Tunesië

Schotse dagen: vuiligheid en decadentie

[Edinburgh] ‘Vuiligheid, schulden en decadentie,’ zei de Morele Herbewapening. ‘Sabotage,’ waarschuwde lord Harewood, de directeur van het festival. ‘Zinloze vulgariteit,’ riep de lord provoost van Edinburgh, en daar zaten we met ons incident. Het was de laatste middag van de conferentie. Onderwerp: ‘Het theater van de toekomst’.

Er zijn werkelijk mensen die over dat onderwerp nog heel wat te zeggen hebben. Zij schilderen een toekomst vol grote pleizierpaleizen waarin de halve mensheid in

[p. 63]

de goddelijke tijd dat niemand meer hoeft te werken, of maar een minuut of tien per dag, zijn ontzaglijke vrije tijd kan doorbrengen, etend, schilderend, vrijend, theaterend, noem het maar op. Het is niet eens onplezierig om naar die utopieën te luisteren. Tenslotte weet niemand hoe de toekomst er wèl zal uitzien, en een droompaleis klinkt prettiger dan een massagraf.

Ondertussen was het broeierig in de Amerikaanse linies. De organisatie van het festival had een aantal jongere Amerikanen uitgenodigd die naam gemaakt hebben met ‘happenings.’ ‘Happening’ betekent letterlijk ‘gebeuren’, en zoals het ons die middag werd gedefinieerd moest het zoiets zijn als ‘een georganiseerde ervaring’, waar ook het publiek deel aan zou hebben. Iemand wierp nog tegen dat je ervaringen kunt ‘krijgen’, dat is, dat iemand anders ze niet voor je hoeft te organiseren, maar dat eenvoudige bezwaar verdronk onder een topzware golf hevige theorie, en tenslotte kwam dan de langverwachte ‘happening’ zelf, die als volgt was ‘gecomponeerd’. (Die aanhalingstekens staan misschien wat kinderachtig en behoudend, maar de organisatoren wensten uitsluitend in een buitengewoon ernstig jargon over hun grap te spreken, en dat maakte het niet gemakkelijker.)

Terwijl een van de Amerikanen een ernstige toespraak hield, sprong een toeschouwer plotseling uit zijn stoel en begon luidkeels vanuit een hoek in de zaal tegen hem te schreeuwen. In het begin was hij onverstaanbaar. Het publiek, dat nog niet in de gaten had dat de schreeuwende toeschouwer een deel van de grap was, wachtte een beetje angstig af hoe het allemaal zou aflopen. De man, een wat kale, magere dertiger, kwam steeds dichterbij en zijn geschreeuw werd nu ook verstaanbaar.

[p. 64]

Volgens hem waren er racistische elementen in de toneelstukken van Samuel Beckett en hij wilde terstond een resolutie indienen om daar de aandacht op te vestigen. Op dat ogenblik weerklonk een hevige stoot op het orgel, alsof er een windvlaag door het gebouw woei en achter de ronde ramen van de koepel verschenen duistere figuren die zich langzaam verplaatsten. Mijn meest levendige herinnering is dat ik niet meer wist waar ik heen moest kijken. Het was inderdaad knap gecomponeerd, telkens klonken weer ergens uit het grote stenen gebouw nieuwe kreten van verrukking en ontzetting. Het skelet van een schaap verscheen en verdween. Een doedelzakspeler wandelde onverstoorbaar door de gaanderijen. Boven het platform werd een deur geopend en het onderwerp van veel schandaal later, een geheel naakte dame, kwam te voorschijn. In Engeland mag, ook in nachtclubs en stripteasetenten, naakt uitsluitend worden vertoond als het niet beweegt, en dus werd de onbeweeglijk, tamelijk witte dame, in een flits van dertig seconden op een plankiertje met wieletjes over het balkon voortgezeuld, tot ze weer door de andere deur verdween, net lang genoeg voor de film en televisiecamera's om haar voor eeuwig in hun geheugen op te bergen.

Filmster Carol Baker, die voor op het platform zat, kwam nu ook in actie. Over haar nauwsluitende gouden pak drapeerde zij de al in een eerdere brief vermelde oranje bontjas, liet die tien meter verder weer vallen en begaf zich nu, een gouden pop, de zaal in, star voor zich uitkijkend, klimmend over stoelen, mensen opzij duwend, tot zij zich aan het einde van de hal doodstil bij man met baard voegde, nog steeds starend. Op dat ogenblik viel achter de verzamelde schrijvers op het platform een ongelofelijk blauw gordijn ter aarde en maakte lange rekken

[p. 65]

vol dodenmaskers vrij, grijze, starre, gezichten die vanuit het ogenblik van hun dood blind het joelende publiek inkeken. Daarna kon er gepraat worden.

Het verontwaardigst waren de Zuidslaven, de Polen, en voorzitter Kenneth Tynan. De meesten vonden het een aardig grapje maar niet meer, en de urenlange, aarzelende, pretentieuze discussies van de organisatoren die er op volgden hebben veel van dat grapje bedorven. Iemand merkte terecht op dat het hoofddoel: het publiek te laten meedoen, niet bereikt was, omdat het publiek tenslotte alleen maar gekeken had, zoals naar elke andere voorstelling. Voorzitter Tynan was vooral gepikeerd omdat de Polen die middag zouden spreken over hun experimenten waar men in het Westen nog vrij weinig van weet, maar na de Amerikanen hadden de Polen geen zin meer - de ‘happening’ was voor hen geen punt van discussie, het verhaal dat zij met veel zorg en omzichtigheid hadden opgesteld sloot bij deze manifestatie op geen enkele manier aan, en zij hielden hun mond.

Wie wel iets zei was de man uit India. Hij vond het allemaal stupide onzin en, zei hij waarschuwend, ‘als Carol Baker dat in mijn land geprobeerd had was ze er zeker niet zo goed afgekomen, de mannen in mijn land zouden dit niet begrepen hebben, en het zou een gevaarlijke situatie voor haar geworden zijn...’ Carol Baker moest daar erg om lachen.

Wat valt er verder nog te zeggen? Na de zitting kregen we nog een ‘happening’, een vrij lugubere optocht over autobanden gecombineerd met het wegwerpen van grote ijzeren tonnen. Te Verrichten Door Het Publiek. Tynan beschrijft in de Observer van zondag jongstleden hoe hij met een aantal mensen vanuit een hoger gelegen verdieping deze rituele optocht gadesloeg. Ik herinner

[p. 66]

me dat heel goed. Het waren Max Frisch, de Poolse acteur Cybulski, de Nigeriaanse schrijver Soyinka, de Zuidslaaf Stepanowisj. Er werd niets gezegd, maar ik herinner me de scène als angstaanjagend, die doodstille, zwijgende tocht daar beneden, bezig aan een zinloze ritus en de gezichten van die vijf mensen boven die er naar keken. Tynan mompelde ‘afschuwelijk, afschuwelijk’ en Soyinka zei met bevreemding en ook met een zekere minachting ‘daar zijn wij nou net van af, en bij ons betekende het tenminste iets.’

En wat, kan ik nu achteraf vragen, was de zin van de conferentie? Later heb ik er stukken van gezien op de bbc televisie, fragmenten heftige discussies en komische scènes, betekenisvolle momenten geknipt uit eindeloze middagen. Maar alleen al om die momenten had ik het niet willen missen, en dat heb ik dan ook niet gedaan.

Over de naakte dame zal in Schotland nog lang worden nagepraat. Voor het geval dat het iemand interesseert: ze heette Tessa Kesseler en ze verklaarde aan de pers: ‘Ik heb er veertig gulden voor gekregen, en ik zou het zo weer doen,’ maar dat hoeft al niet meer, want ze kan de aanbiedingen niet meer bijhouden, en deze keer zijn het geklede.