Een nacht in Tunesië

Schotse dagen: boze schrijvers, en een gevecht over censuur

[Edinburgh] Een van de aardigste dingen aan een congres of een conferentie is het ritueel eromheen. Hier in Edinburgh is dat het ritueel van de kostschool: elke middag om één uur moeten we aan tafel in een hoge, donkerbruine kamer in het universiteitsgebouw. We worden netjes tegenover elkaar gezet aan lange tafels waarop dan vervolgens Engels eten verschijnt. Omdat het geld er ook nog uit moet worden we zelfs onder het eten gefilmd, braaf zitten we in het vreselijke licht en

[p. 59]

mummelen verder aan een Yorkshire pudding of een andere gevaarlijke brij, en doen net alsof we de camera's niet zien die vanaf een balustrade met elke hap meedraaien. Maar goed, het schijnt dat de organisatoren tot nu toe pas 50.000 gulden verloren hebben, dus we mogen ze iets vergeven. Na het eten gaan we langs de vergeelde portretten van vergeten professoren naar een ander stijlvol vertrek, camera's in de rug, en krijgen daar koffie. Daarna kan het beestenspul weer beginnen.

De vierduizend zitten op hun plaatsen in de arena, wij klimmen in de onze, en zo vergaat dag na dag. Carol Baker is nu ook aangekomen en zit voorop in een gouden jurk met daar losjes overheen een vossenrode pelsjas waar ze de winter in Siberië makkelijk mee door kan komen, maar ze is lief en dat is ook heel wat. Alec Guinness had er na één keer genoeg van en is niet meer gekomen, maar in zijn plaats hebben we nu Max Frisch die eruitziet als een groot zakenman en het enige praktische voorstel van de dag doet: een Rockefeller-fonds voor vertalingen. Natuurlijk staat er dan weer een sukkel op die zegt dat er al zo'n fonds is, van de unesco. Daar heeft nog nooit iemand iets van gemerkt, maar tussen het gezeur wordt het voorstel van Frisch vergeten, zoals dat gaat met alle goede ideeën als er ergens, waar dan ook, meer dan tien schrijvers bij elkaar zijn.

Het onderwerp censuur ontaardt in een nagenoeg totaal Engelse aangelegenheid. Het is niet eens onvermakelijk: de Engelsen kennen een instituut dat wij, voor zover ik weet, nooit gehad hebben: de Lord Chamberlain, een door de Kroon aangestelde adelaar die moet waken over de zeden. Elk toneelstuk dat in Londen wordt opgevoerd moet eerst voor de bijl, en die hakt er dan meestal voor-

[p. 60]

zichtig of onvoorzichtig hier en daar een paar stukjes, vieze woorden, onzedelijke en beledigende passages uit. Dat de mensen die dat werk moeten doen niet altijd even intelligent zijn bleek uit een aantal voorgelezen passages, maar veel meer dan grappig was het allemaal niet en na een uur of wat begon het de niet-Engelsen tamelijk te vervelen. De Zweden en de Duitsers stelden dat als er, zoals bij hun, geen officiële censuur bestond, die taak onmiddellijk zou worden overgenomen door de regisseur, omdat er nu eenmaal altijd regisseurs zullen blijven die vinden dat het publiek tegen de schrijver beschermd moet worden.

Over politieke censuur deed niemand een tetter open, de drie Russen zaten zielsgelukkig in hun hoek, gegroepeerd om een grote roze kale man met toch nog een beetje wit haar die zich onledig hield met het tekenen der gedelegeerden. Hij heeft één keer een gloedvolle toespraak gehouden over de Russische bijdrage, maar hij kwam niet verder dan Tsjechof. Daarna was er, tenminste wat hem betrof, nooit een woord meer op papier gezet. Er werd wat gemompeld, maar tenslotte had toch niemand zin om die grote roze kat de bel aan te binden in deze dagen van verbroedering. De Polen, die er zo oneindig veel westerser (als dat een woord is) uitzien dan hun Russische buren zeiden dat bij hen alles gespeeld mocht worden en dan ook werd, maar dat ze zelf met avant-gardistische zaken bezig waren waar men in de rest van de wereld nog niet aan toe is. Bezoekers van het Internationaal Theater Congres in Warschau hebben dat bevestigd, jammer genoeg zijn de Polen er niet toe gekomen om nu precies te vertellen wàt ze aan het doen zijn. Dat hadden ze de laatste dag willen doen, maar die werd in beslag genomen door een stunt van de Amerikanen waar ik het in mijn laatste brief nog over zal hebben. De enige Tsjech die er was zei niets, maar nam zich voor om Suiker van Hugo Claus te gaan spelen in het

[p. 61]

Nationaal Theater van Bratislava, en de Zuidslaven die ook al niet in de Comecon gaan zeiden buitengewoon lelijke dingen over het sociaal realisme.

Het nationalisme bleek ook al geen gelukkig onderwerp van gesprek, maar wel aanleiding tot een merkwaardig incident. Een schrijver uit India, die vier dagen lang alles geduldig had aangehoord stond op en zei dat hij, om ons alles goed duidelijk te maken, een beetje zou gaan zingen. En hij begon, lange zinnen met trillers en uithalen, een minuut, twee minuten, vier, misschien wel een jaar, ik weet het niet. Het blijft een merkwaardige sensatie als iemand een boodschap tot je richt in een taal waar je absoluut niets van begrijpt, vooral niet als je met zijn vierduizenden bent en de boodschapper is alleen. Maar mooi vonden we het wel, en we hebben dan ook hard geklapt, en daar hadden we het incident, want de enige twee negers op de conferentie, schrijvers uit Jamaica en Nigeria, vonden dat we daar helemaal niet voor moesten klappen, dat het allemaal maar mooidoenerij was en dat de collega uit India beter moest weten dan dat, want niets vinden ze in het Westen mooier dan Indiase muziek, negerbeelden, dansgroepen met blote borsten en stamhoofden in klederdracht, en zo, zeiden ze, wordt het koloniale misverstand ten eeuwigen dage voortgezet, we exploiteren de Volendam-elementen van onze samenleving en laten die aan de rest van de wereld zien die dan denkt dat wat hij te zien krijgt werkelijk iets met Afrika of Azië te maken heeft.

Het was een felle, woedende uitval, en hij kwam hard aan, maar wat een interessant debat had kunnen worden verdronk onmiddellijk in een ellenlange jeremiade van een Schots acteur om subsidie voor een of andere natio-

[p. 62]

naal-Schotse aangelegenheid en tegen de taptoe. Ik heb toen mijn hand opgestoken en gevraagd of Soyinka, de Nigeriaan en Tanvir, de man uit India, niet door konden gaan met hun debat, omdat Schotse aangelegenheden niet voor iedereen even belangrijk waren, en we tenslotte waren uitgenodigd voor een internationale, en niet voor een regionale theaterconferentie. Ton Lutz vertelde me later dat het misschien niet beleefd maar wel terecht en op tijd was. Hoe moeizaam het allemaal gaat bleek toen de Nigeriaan opstond en zei dat als wij het debat zo ‘interessant’ vonden dat dan ook weer een voorbeeld was van Europees paternalisme en van onze arrogantie.

Met deze erfzonde op schoot hebben we verder geluisterd naar een debat dat de verhalen van de dagen daarvoor voor een groot deel in de schaduw stelde, misschien niet eens zozeer om wat er gezegd werd, veel meer door een schok van inzicht in een wereld die zich keihard en buitengewoon gearticuleerd tegenover ons opstelt en niet anders wil praten dan op volstrekt eigen termen.