Een nacht in Tunesië

Schotse dagen: de eerste twee

Zoals in '62 over de roman wordt nu in '63 een conferentie over toneel gehouden in Edinburgh, in dezelfde waanzinnige hal, met andere waanzinnige deelnemers, en weer voor een man of tweeduizend publiek. Aanwezig: Adamov, Hugo Claus (maar heel even), Ionesco, Max Frisch, Joan Littlewood, Kenneth Tynan, Edward Albee, John Arden, Arnold Wesker, Alec Guinness, Ton Lutz, Sir Laurence Olivier, Marguérite Duras, Renè de Obaldia, ach, wie eigenlijk niet?

[Edinburgh, september 1963] Het vliegtuig daalt op dezelfde manier als vorig jaar, het vliegveld is hetzelfde, de stad aan het eind van de buslijn is hetzelfde, waarom ben ik in godsnaam nog een keer gegaan? Het regent. Vorig jaar regende het elke dag, eindeloos water over de zwarte

[p. 55]

stenen, en van die stenen is er ook niet één veranderd. Zo moet het ongeveer zijn als je uit de doden opstaat: alles is hetzelfde gebleven, bars, cafés, geen steen uit dat bankgebouw is weggehaald voor een andere, de gerookte zalm die ik vorig jaar al een keer gegeten heb krijg ik weer op mijn bord, de enige die ik mis is Van het Reve.

Dit jaar dus een conferentie over het drama. We zitten in dezelfde hoge koorstoelen voor het publiek, een veertig schrijvers en acteurs tegenover twee- of drieduizend man, ik kan dat nooit schatten.

De eerste dag is een mislukking. Ik verberg me achter de kale schedel van Alec Guinness en hou me gedeisd, zoals dat heet. Als hij dat hoofd beweegt gaat het publiek mee, dat is heel boeiend. ‘Wie maakt het theater van vandaag’ is het onderwerp van gesprek, en het internationale toeval dat mij in deze hoge houten stoel heeft neergezet laat het daarbij. Ik hoef godzijdank niets te zeggen. Op een verhoginkje voor ons zit J.B. Priestley, nogal dik in een blauw pak met een krijtstreep en houdt een referaat. Een middag lang wordt er daarna over gepraat wie nu eigenlijk het theater maakt en 's avonds weten we het nog niet. Lawrence Olivier staat op en zegt dat Kunst erg mooi is, dat vindt het publiek ook, en nu allemaal naar huis en ontevreden naar bed.

Volgende dag alles anders. Zelf lekker niets gezegd (heb ook niets te zeggen) maar erg goed geluisterd. Naast de verhoging drie stoelen. Op een daarvan een tamelijk lelijke jonge man met een uilebril. Het onderwerp is ‘Het dilemma van de toneelschrijver’, en daaronder staat op ons papiertje: ‘Aan de ene kant hebben we een theater van sociaal en politiek engagement, zoals vooral bij Brecht, aan de andere kant het absurde theater. Welk van de twee zal het winnen?’

[p. 56]

De jongeman met de uilebril, waarvan ik later hoor dat het Bernard Levin is, criticus van de Daily Mail en gevreesd interviewer van Engelands meest satirieke programma ‘This Was The Week That Was’ begint met een serie boosaardige aanvallen in alle richtingen tegelijk.

‘Wat de apostelen van het geëngageerde theater eigenlijk bedoelen,’ zegt hij, ‘is iets buitengewoons miezerigs en naargeestigs, zij zijn wel geëngageerd, maar uitsluitend naar één kant, naar één politieke partij toe - en dat is dan een ouderwets soort tweedehands marxisme. Politiek gesproken had Brecht de ideeën van een negenjarige...’

Uit het ogenblikkelijk ontstane tandengeknars rijst Arnold Wesker omhoog. Hij weigert naar de microfoon te gaan en spreekt vanuit zijn koorstoel. Wie dacht dat er een aanval van grote woede zou volgen komt bedrogen uit. Hij spreekt het publiek vermanend toe omdat ze om Levin gelachen hebben maar is hem toch dankbaar, want wat Levin zegt heeft meer te maken met mijn positie als kunstenaar in de maatschappij dan een hoop andere dingen die hier gezegd zijn. Mijn dilemma is niet geëngageerd toneel tegenover absurd toneel, mijn moeilijkheden hebben te maken met het feit dat er haast geen mensen zijn die geïnteresseerd zijn in mijn werk of in dat van mijn tijdgenoten of in een conferentie zoals deze. Discussies tussen sociaal drama en absurd drama hebben geen enkele zin omdat geen hond luistert. Daarom zullen we hier in Engeland ook nooit een revolutie krijgen!’

Ook al bedolven in een groot applaus gaat hij weer zitten, Wesker, een klein donker kereltje met een pinkring. Zijn stukken gaan over gewone mensen en zijn voor gewone mensen geschreven. Centrum heeft er hier ver-

[p. 57]

scheidene opgevoerd. Ze doen ons soms aan als ouderwets, Heijermansachtig sociaal drama over onderwerpen die zichzelf overleefd hebben - maar in Engeland zijn al die klasse-onderwerpen kennelijk nog griezelig geldig. Schrijven doet hij op het ogenblik niet. Hij besteedt al zijn tijd aan Centre 42 een groep die met gedichten en toneel langs de kantines van de fabrieken trekt.

Na hem spreekt John Arden, schrijver van De dans van Sergeant Musgrave, een stuk dat dit seizoen door Theater zal worden opgevoerd, en terecht, want van de hele jonge Engelse generatie is Arden het grootste, en veelzijdigste talent. Met het spreken gaat het niet erg goed. Er zit een steen in zijn keel, er komt haast geen geluid uit. Raspend op zijn stem, een wilde, profeetachtig starende figuur voor de microfoon, roept hij:

‘Ik ben alleen maar geïnteresseerd in het theatrale theater. Absurd, geëngageerd, daar gaat het niet in de eerste plaats om. Voor mij is het theater religie, een religie die in Athene begon om de krachten van het licht te vieren en om over de krachten van het duister te klagen... komedie, tragedie... Ik geloof niet dat je mensen in het theater kunt bekeren, je kunt ze alleen maar bevestigen in iets dat ze zelf net ontdekt hebben... verder kan het geëngageerde theater niet gaan.’

Hierna schieten de argumenten heen en weer, wel, niet, maar toch, en ook, maar misschien, en nooit... Moet ik ze herhalen? Ik geloof het niet, en ik heb er ook geen talent voor. Richtingen, denkwijzen, ideeën, theorieën, hypotheses, vreselijk om te lezen. Niet vreselijk om te zien, woedende toneelschrijvers elkaar bestrijdend voor de microfoon, publiek dat zucht van genot en dat achter de schrijvers hun werk, hun stukken

[p. 58]

in de lucht ziet hangen, de acteurs die er wat verbaasd tussen zitten en naar de hanengevechten luisteren, nee ik hoef het allemaal niet te herhalen.

Een wat dikke schrijver naast me, Wolf Mankowitz, windt zich op als Levin opnieuw het woord neemt voor een rondje beschaafd schelden. Levin verwijt de aanwezige schrijvers dat ze, geëngageerd of niet, toch maar elke week op de bankrekening kijken hoeveel er is binnengekomen en dat ze een deel van hun inkomen toch maar te danken hebben aan de door hen zo verafschuwde critici, een stelling die door Mankowitz wordt beantwoord door het gedurende enige ogenblikken uitroepen van de woorden ‘parasiet, pooier, parasiet, pooier’ en zoals iedereen weet zijn dat geen mooie woorden. Ook op een internationale drama-conferentie. Dramatisch was het wel, vooral de volgende dag in de gekleurde Engelse ochtendbladen, compleet met rode kopregels en wilde foto's. Dat waren de eerste twee dagen.