Een middag in Bruay

Een avond in Oost-Berlijn

[15 januari 1963] Je kunt je de situatie in de Griekse, of in welke oudheid dan ook voorstellen: een stad die in tweeën gedeeld was door 'n muur. Legenden en verhalen er omheen, een half in onbruik geraakt spreekwoord, een blijspel van Tirso de Molina, teruggevonden in een hoek van de bibliotheek van Salamanca, een bewerking van Molière, en later natuurlijk een uur of wat Cinerama, een anekdote waarop de symbolen groeien als vliegend gras, cultuurbezit. Maar het soort oudheden waar wij mee te maken hebben is meestal maar een paar duizend jaar oud, zo oud als we zelf zijn geworden in de in elkaar geschoven reeks beschavingen waar wij nog steeds bij horen. Misschien is het daarom dat er iets onherstelbaar antieks kleeft aan ons doen en laten, een behaaglijke ouderwetsheid die door geen maanreis wordt ongedaan gemaakt. Sta maar bij die muur, en knijp je ogen half dicht, een gehannes van middeleeuwse lansknechten die halt roepen en je tegenhouden, een brug of een paal om-

[p. 143]

hooglaten, en je bent in het Land van de Anderen. Hij die miljoenen kilometers in een paar dagen kan afleggen, planeten in eigen huis opzoekt en atomen splitst kan nu ook al een muur bouwen van een meter of twee, drie, en daar dan niet meer overheen, zoals een Egyptenaar of een Babyloniër er niet overheen gekund zou hebben, zoals een middeleeuwer zijn wapens bij de poort had moeten afgeven, zoals een Athener in de Spree verdrinkt, zoals een Europeaan van West- naar Oost-Berlijn trekt.

West-Berlijn. Je rijdt over de met hoog, wit licht versierde Kurfürstendamm tot aan de uitgevreten, verminkte Gedächtniskirche, en dan verder. Tot je bevreemding zie je dat er ook in het Westen ruïnes staan, prachtige uitgeholde monumenten met lege ramen zonder kamer er achter, stolsels oorlog, dichtgemetselde deuren waar vader nooit meer lachend uit naar buiten komt met Werner, de hond. De enige overgang voor niet-militaire niet-Duitsers(!) is in de Friedrichstrasse, maar door een vergissing komen we bij de Brandenburger Tor terecht. Sneeuw en maanlicht. Op het verstarde veld er voor niets, geen mensen, geen auto's. Aan het eind van dat veld de zwarte zuilen, daarop de zegewagen. Razende paarden trekken iemand met vleugels die 'n krans hoog in de lucht houdt naar het Oosten. Daaronder, tot op een vierde van de zuilen, de blinde tanden van de muur. Een Westduitse politieman houdt ons tegen en gebaart dat we nu niet verder mogen rijden. We blijven dus staan en kijken naar wat er niet gebeurt. Twee Russische tanks staan op hoge sokkels in de lucht opgetild, herinnering aan '45. We zien de twee Russische schildwachten, schimmen tussen het marmer.

De Friedrichstrasse is hier niet ver vandaan. Dezelfde controle als bij Helmstedt, papieren, papiertjes, geld tel-

[p. 144]

len, slagbomen, een klassieke gravure waar we ons zo menselijk mogelijk doorheen bewegen. Over de straat zijn twee lage muurtjes gebouwd zodat een auto twee krankzinnige zwenkingen zou moeten maken als hij er snel door zou willen rijden. Als al het Duitse zand gemalen is mogen we er doorheen, en dan zet de stad zich voort zoals steden dat doen na muren: hetzelfde, maar anders. Overgevoeligheid zal er niet vreemd aan zijn, maar het ruikt hier anders, en het is er bruiner. Wij rijden er maar wat doorheen, Wilhelmstrasse, Unter den Linden, namen waar ik nooit iets mee te maken heb gehad maar die alleen al door de manier waarop anderen ze uitspreken een bepaalde, al dan niet weemoedige smaak hebben. Het is natuurlijk niet vreemd dat ik me bij Unter den Linden altijd iets heel lichtgroens heb voorgesteld. Vreemder is dat ik onmiddellijk aanneem dat het niet de winter is waardoor dat groen er niet is. Gebouwen, soms ook weer ruïnes, straten, de Karl Marx-allee met de hoge gebouwen aan twee kanten. Weinig verkeer. Veel lichtreclames. Valt het tegen? Had ik het dramatischer gewild? En met welk recht trouwens? Voor een monument staan twee soldaten versteend op wacht. Bij de Alexanderplatz rijdt een stoomtrein over een viaduct, verder valt er niets te vertellen - af en toe borden met leuzen die er wat ongelezen uitzien, spreuken die in zichzelf praten.

We gaan naar een nachtclub. Alle grote clubs en restaurants hebben hier de namen van de hoofdsteden van het pact van Warschau. Deze heet Boedapest. Het is er vol. Een orkestje van twee man, geen Duitsers, speelt opgewekte melodieën. Er wordt getwist. De atmosfeer is provinciaals en niet vrolijk. Veel eenzame meisjes. Achter ons aan 'n tafeltje drie jonge officieren van de Volks-

[p. 145]

armee. Ze drinken een fles rode Bulgaarse wijn. Een staat er op, tilt zijn glas omhoog en zegt: ‘...meine Herren, zum wohl!’ Een ober in een luchtmachtkleurig jasje... enzovoort. Er valt werkelijk niets te vertellen. Er wordt naar ons gekeken zoals er in Limoges of Nyköping naar ons gekeken zou worden, maar de raadsels die je jezelf blijft opgeven zijn onvermijdelijk. Hoeveel mensen hier hebben familie in het Westen? Hoeveel zouden weg willen en hoeveel zouden anderen willen verhinderen om te gaan? Retorische vragen, waarop ik een half uur later, als we door dezelfde controlepost het Oosten verlaten, een gedrukt oostelijk antwoord krijg. Het is een klein, oranje pamflet met de Ot en Sientitel:

‘Wat ik van de muur moet weten’, en het bestaat uit tien deeltjes. 1. Waar ligt eigenlijk Berlijn? 2. Is de Muur uit de hemel gevallen? 3. Moest de Muur er komen? 4. Wat heeft de Muur verhinderd? 5. Werd Vrede dan werkelijk bedreigd? 6. Wie leeft achter de Muur? 7. Wie maakt eigenlijk het contact tussen familie en vrienden kapot? 8. Bedreigt de Muur iemand, wie dan ook? 9. Wie maakt de toestand erger? 10. Is de Muur een turntoestel?

Op deze laatste vraag is het antwoord niet vriendelijk:

‘Wij zeggen u heel openlijk: Neen. Deze beschuttingsmuur is de staatsgrens van de ddr. De staatsgrens van een soevereine Staat moet geëerbiedigd worden. Dat is in de hele wereld zo. Wie zich niet daaraan houdt moet zich niet beklagen wenn er dabei zu Schaden kommt.’

ps. Bijgedachten. Hoe welkom is de muur eigenlijk in Bonn? Als heel Oost-Duitsland was leeggelopen - waar het aardig op begon te lijken - zou al dat lege achterland met Slaven bevolkt zijn. Geen aantrekkelijke gedachte voor Duitsers, die nog steeds van hereniging dromen. 2. Hoe welkom is de muur in Moskou? Is Ulbricht daar een veel aantrekkelijker bondgenoot dan voor ons, bij-

[p. 146]

voorbeeld, Salazar? 3. Hoe ontzaglijk Duits is die muur. Zoals een Westberlijnse taxichauffeur het uitdrukte: dit had niet één ander volk kunnen overkomen.