Een middag in Bruay

Een tocht naar het Oosten: grensoverschrijding

[23 januari 1963] Aan beide kanten van de Autobahn trekken witte landschappen op in de richting van andere stukken Duitsland. Wij rijden nu al een dag lang over deze onwezenlijkste straat van Europa, een straat door geen land. Geen steden, geen dorpen, alleen borden, Tankstellen en Rasthäuser. Het is rijden over de aarde, niet door een staat. Pas bij Helmstedt monden verleden en politiek uit in hun symbolen, wachters en wachtposten, vlaggen, versperringen, opschriften. Langzaam schuiven ze naar ons toe, de kleine huisjes, en in de bevroren lucht wiegelen de vlaggen van Amerika, Engeland, Frankrijk. Hoe had iemand deze toekomst dertig jaar geleden aan een Duitser uit moeten leggen?

De controle is hier eenvoudig. Nog één keer staat er duidelijk, zodat niemand zich kan vergissen, dat we het Westen verlaten en het Oosten binnengaan. Een ander soort dezelfde Duitse uniformen. We moeten de auto uit en worden naar een barak verwezen. Een kinderachtige gedachte: dit is het dus, en daarom kijken met beluste ogen, maar wat is er te zien? Ik sta in een klein rijtje aan een lage balie. Daarachter zitten, aan een tafeltje, een

[p. 140]

man en een vrouw. De man, in uniform, met laarzen, blaast wolkjes rook uit. Hij heeft het koud. Het is er ook koud. De vrouw, die dichter bij de grote stenen kachel zit, bladert mijn paspoort door. Ze kijkt van de foto naar mij en terug. Ik ben het. Hoeveel geld heb ik bij me? Dat wordt opgeschreven op een klein grauw papiertje, met doorslag. En een fototoestel? En een radio? En buitenlands geld? En kleingeld? Het wordt allemaal opgeschreven, en ik moet ondertekenen. Pas en papiertje verdwijnen naar een andere afdeling. De kopie gaat in een la in een kast. Voor eeuwig ben ik hier opgeborgen met mijn 450 Mark, mijn 18 gulden, mijn 20 Bfrs. Door het halfbevroren raam zie ik bomen, vol sneeuw, een versperring, vol sneeuw, een hoge, uit dikke stammen gebouwde wachttoren. Er staat niemand op. Ik krijg een roze formulier om in te vullen in een ander kamertje. Er staan metalen stoeltjes, maar het is te koud om te gaan zitten. Later krijg ik mijn pas terug en ik moet geld betalen. Onder de kleine houten tafel zie ik de brede zwarte laarzen van de vrouw, ze schraapt er mee over de grond. Wat is er dus eigenlijk te zien? Niets, een wat onwerkelijk nauwkeurige controle die voor hen net zo lang duurt als voor ons, en dat is lang.

Ik pak een krant van een stapel die daarvoor ligt. Het blad is spottend opgemaakt in de schreeuwerige lawaaistijl van de Westduitse Bildzeitung en heet dan ook Neue Bildzeitung. De landbouwtentoonstelling van de ddr in Tamale (Noord-Ghana) wordt dagelijks door vele Afrikanen bezocht. En het probleem van de hereniging der beide Duitslanden moet met vreedzame middelen worden opgelost heeft de vice-president van Tanganjika in Dar es Salaam verklaard. Aan de binnenkant een modern beeld en daarnaast een beeld uit Oost-Duitsland.

[p. 141]

Vraag: wie bewaart het beste de erfenis van de Duitse Nationalkultur? Ik kijk nog eens naar de geüniformeerden en vraag me af in hoeverre ze nog geïnteresseerd zijn in de Duitse Nationalkultur. Aan de muur hangen uitspraken van Ulbricht en anderen, over vrede, over produktiviteit, over democratie. Achter de deur staat de snijdende wind en als op een schotel ligt het daar, dit grensgebied. Auto's worden opengemaakt en bekeken, mensen laten papieren zien, een Russische soldaat wandelt door de sneeuw, andere, rodere vlaggen wapperen hier, een officier telefoneert in een wachthuisje, slagbomen gaan telkens op en neer. Ik lees de borden: Last euch nicht für Provokation gegen die ddr misbrauchen. Die ddr hat den Frieden in Deutschland gerettet. Grote foto's van arbeiders bij een staaloven. Grote foto's van arbeiders in een autofabriek. Grote foto's van Ulbricht. Zo ziet het er uit, grauw, bevroren en onvoorstelbaar Duits.

We mogen doorrijden. Paspoort laten zien, paal omhoog, paspoort weer laten zien, andere paal omhoog. Dan ineens zijn we er uit. Hetzelfde sneeuwlandschap, de anekdote alweer vergeten, rolt door naar nevels in de verte. In het bos aan de rechterkant versperringen en wachttorens. En plotseling, over een bruggetje, het gruwelijke beeld van twee mannen in witte pakken met capuchons, mannen van sneeuw, met een hijgende, trekkende zwarte hond, tong uit de bek. Ze dragen lange geweren over hun schouders en verdwijnen met hun hond het bos in, jagers op mensen. Het is nog steeds dezelfde Autobahn waarover we nu rijden. Soms, in de verte, de schaduw van een dorpje, samengeklonte boerenhoeven met een kerkje. Wat doen ze daar nu? Eén keer joelende kinderen als een beweging, een vondst van de schilder. En op bepaalde afstanden borden: Wir begrüszen die Dele-

[p. 142]

gierten des vien Parteitags der sed! Hier is het nog de oude Autobahn, van Hitler, je kunt het voelen. Na elk betonblok een klein schokje, een richel asfalt. Of zijn het de arceringen die je op kaarten in geschiedenisboeken ziet? De dunne strepen, die veroveringen, neergang en verandering aanduiden? Roomse Rijken die heilig waren, Vorstendommen, Republieken, Gouwen, Derde Rijken, Zones? Langzaam optornend tegen de wilde, krankzinnige vlagen stuifsneeuw rijden we door, wezens vol micromania, torren op dit door geschiedenis volgetekende veld, waaraan niets te zien is.